A do të përfshihet alfabeti në diskutimin e një reforme drejtshkrimORE?
nga
Aristotel Spiro
Historia e drejtshkrimit shqip ka ndjekur në përgjithësi një rrugë praktike, duke synuar zgjidhjen e çështjeve që kanë qenë hera-herës në rend të ditës. Kjo është një veçori që ka karakterizuar jo vetëm drejtshkrimin e shqipes, por edhe drejtshkrimet e gjuhëve të tjera. Nevojat praktike, implikimi i një mase të madhe të interesuarish, përtej teoricienëve e «teknokratëve» të gjuhësisë, kanë bërë që të jepen zgjidhje konkrete, pa pritur që të prononcohen më parë specialistët për këtë apo atë çështje.
Por duke ndjekur këtë rrugë empirike drejtshkrimi në shumë gjuhë, lejoi që të kultivohen disa perceptime të gabuara për marrëdhëniet midis sistemit fonetik dhe atij grafematik. Kështu, shpeh herë është fshirë praktikisht dallimi midis «tingullit» dhe «shkronjës». Nëpërmjet «shkronjës» nënkuptohet «tingulli» dhe anasjelltas. Kjo është e kuptueshme, nëse kemi parasysh që i gjithë qytetërimi ynë shprehet në fund të fundit gjuhësisht, është qytetërimi i «shkronjave». Rrugëtimi i çdo kombi drejt qytetërimit zë fill nga «udha e shkronjave». Edhe perceptimi shkencor për fonemat nuk mund të shprehet pa paraqitjen e tyre grafike.
Shkenca e shkrimit, gramatologjia, ka qenë thuajse e panjohur në Shqipëri. Madje ky emër (gramatologji) është shpërdorur për të emërtuar historinë e teksteve gramatikore. Është për këtë arsye që shumë koncepte mbi marrëdhëniet midis «tingullit» dhe «shkrimit» ngatërrohen dhe shkaktohet shumë pështjellim në ligjëratën publike. Nëse gramatologjia do të ishte futur si lëndë në shkollat e larta, e trupëzuar për shembull tek lënda e praktikumit ose e historisë së standardit gjuhësor, këto koncepte do të ishin sot më të qarta dhe do të harxhonim shumë më pak energji për të sqaruar gjëra të thjeshta. Për fat të keq, ne ende e vërtisim ligjëratën publike dhe argumentimin gjuhësor në një rreth vicioz, ku logjika shkencore përplaset me paragjykimet dhe tabutë jashtëgjuhësore.
Një nga çështjet e mbetura pezull që nga Kongresi i Manastirit është edhe ajo e dyshkronjëshave, që kanë mbetur në alfabet si pasojë e asaj zgjidhjeje dualiste që u dha: një alfabet me dy versione.
Koha ka ardhur që të kalohet nga një fazë parashkencore në fazën shkencore të gramatologjisë dhe kombinimet e dy ose më shumë shkronjave të mos llogariten më si një shkronjë. Ky është edhe mësimi më elementar i sistemit shkrimor: në alfabet përfaqësohen vetën shkronjat dhe jo kombinimet e tyre. Në bazë të këtij parimi gjuha shqipe ka 36 fonema, por 27 shkronja. Kombinimet e shkronjave, dyshkronjëshat, nuk janë shkronja më vete dhe nuk kanë vend në alfabet.
Për këtë jemi shprehur disa herë më parë.
Nuk ka kuptim të diskutohet për sistemin e shkrimit shqip pa u shprehur qartë për këtë çështje shumë të rëndësishme. Asnjë reformë drejtshkrimore nuk mund të jetë e saktë dhe e plotë nëse nuk zgjidh këtë parregullsi në shqipe.
Disa nxitojnë të thonë jo, sepse kujtojnë se do të «zhduken» dyshkronjëshat. Ata i qetësojmë duke i siguruar se dyshkronjëshat mbeten, por nuk përfshihen në listën e alfabetit, ashtu siç bëhet në gjuhët e kombeve të qytetëruara.
Është për të ardhur keq që këtë çështje kaq të thjeshtë teorike disa kolegë gjuhëtarë nuk kanë guximin ta kuptojnë dhe ta pranojnë.
E mira është që të përdoren argumente shkencore dhe jo patetikë patriotike. Duke lënë mënjanë çdo patetikë të padobishme, u bëhet nder edhe atyre burrave që vendosën për alfabetin. Zgjidhja e Kongresit të Manastirit për dy versione nuk i rezistoi kohës. Praktika shkrimore afirmoi njërin prej dy versioneve, ndërsa tjetri, ai i «Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip» nuk përdoret më. Por si rrjedhojë e atij dualizmi fillestar alfabetik është ekzistenca e dyshkronjëshave. Mund të thonë që DY shkronjat janë baras me NJË shkronjë. Unë këtë, me gjithë mirëkuptimin për logjikën që ata mobilizojnë, nuk mund ta pranoj. Dyshkronjëshat përbëjnë një anomali në alfabet. Asnjë gjuhë tjetër evropiane nuk i ka dyshkronjëshat në alfabet. I njëjti fenomen konstatohet me kroatishten, ku ka dyshkronjësha, për arsye të dualizmit grafematik që ekzistonte në serbokroatishte, ku krahas alfabetit latin përdoren edhe alfabeti cirilik, në të cilin nuk ka kombinime shkronjash, por grafema të thjeshta.
Ndryshon puna me shkronjat Ë dhe Ç, të cilat kanë integritet gramatikor, kanë veçori dalluese nga gjithë shkronjat e tjera të alfabetit. Ë-ja, veç kësaj, ka edhe frekuencën më të lartë në shqipe. Prandaj ajo përbën shkronjë të veçantë, që nuk përsëritet në asnjë shkronjë tjetër, prandaj nuk mund të mungojë nga lista e alfabetit. Po ashtu edhe shkronja Ç.
Vënia e shenjës së barazimit midis tingujve dhe shkronjave - për ta thënë thjesht - është një gabim që nuk i falet jo vetëm gjuhëtarit, por as mësuesit të gjuhës. Po ashtu, tjetër është alfabeti, tjetër është sistemi grafematik. Druaj se këto koncepte, edhe pse mund të mos jenë kaq të vështira, nuk merren parasysh sa duhet.
Hyjnizimi dhe shenjtërimi i alfabetit është një mënyrë e papërshtatshme për shmangien e përgjegjësisë shkencore. Gjuhëtari i shikon faktet në sy dhe i përballon me logjikën argumentuese shkencore. Dhe në këtë argumentim përdoren konceptet e grafematikës. Duke qenë se alfabeti është inventar grafemash dhe jo fonemash, atëherë nuk llogariten si grafema të thjeshta kombinimet e dy grafemave. Kaq e thjeshtë është kjo!
Është një dashuri e pakuptueshme dhe e pashpjegueshme kjo me dyshkronjëshat. Nuk mund të përbëjnë aspak element identiteti kulturor dyshkronjëshat. As element identiteti të gjuhës, as element identiteti kombëtar. Ndoshta me njëfarë rezerve, mund të ishte e tillë shkronja Ë, e cila ka përdorim shumë të dendur. Por kjo shkronjë do të vazhdojë të jetë pjesë përbërëse e alfabetit dhe nuk mund të hiqet, për arsyet që përmendëm më sipër.
Ka dy rrugë përpara: pranimi ose refuzimi i dyshkronjëshave.
Një reformë drejtshkrimore shqipe nuk do të kishte kuptim pa diskutimin për alfabetin. Nuk do të kishte kuptim pa heqjen përfundimtare të dyshkronjëshave prej tij.
Për sa kohë që kombinimet e dy shkronjave do të quhen një shkronjë, do të bëhet një kompromis me pavërtetën. Por një gjë është e sigurt: jo të gjithë mendojnë ashtu.
Do të vijë një kohë që alfabeti shqip do të paraqitet me dinjitet shkencor, pa dyshkronjëshat. Por këtë do ta bëjnë ata që nuk kanë frikë nga e vërteta shkencore. Dhe nëse në kohët e sotme nuk ka burra për ta bërë, me siguri do të vijë koha që do të ketë. Dhe mund të mos jenë vetëm burra, por edhe gra.
© Aristotel Spiro
No comments:
Post a Comment