nga
Aristotel Spiro
Pas mjaft shkrimeve dhe artikujve kundër pranisë së dyshkronjëshave në alfabetin shqip u vërtetua pikërisht ajo që ne prisnim: një pjesë e vogël njerëzish, që nuk kanë shumë lidhje me ndonjë ideologji të kultivuar gjuhësore e kanë përkrahur këtë mendim si shumë të mbështetur. Një pjesë tjetër jo e pakonsiderueshme kanë qenë në përgjithësi kundër. Kjo është e kuptueshme, aq më tepër kur ky reagim vjen pas disa diskutimeve publike të para disa viteve (me të cilat ne nuk kemi absolutisht asnjë lidhje), në të cilat kontestohej sistemi shkrimor i shqipes, domethënë propozoheshin ndryshime nëpër shkronjat e shqipes në emër të një logjike më ekonomike apo në emër të zbatimit të parimit «një tingull - një shkronjë» etj. etj. Në këtë pjesë dyshimtarësh përfshihet edhe ndonjë mësues apo profesor i gjuhës shqipe.
Një pjesë kolegësh ose mbajnë një heshtje miratuese, të drojtur për të nyjëtuar një ligjëratë publike, ose zgjedhin një heshtje mohuese, të pafuqishëm për t’iu futur një diskutimi mbi çështje gjuhësore që perceptohen si të mbyllura një herë e mirë.
Nëse përkrahësit binden nga argumentet gramatologjike që japim, kundërshtarët nuk kanë asnjë argument, përveç argumenteve të llojit «Mirë jemi kështu», «E kanë vendosur këtë punë burrat e mençur të Kongresit të Manastirit», «Kemi një përvojë 114-vjeçare të botimit të librave shqip që nuk mund ta përmbysim». Madje një pjesë tjetër e vogël, që dalin nga llagëmet dhe gjirizet nacionaliste, mobilizojnë edhe mendimet e sëmura deri edhe shpifjet.
Ne vërejmë me habi se një pjesë e madhe kundërshtarësh as që marrin mundimin të lexojnë argumentet tona, por konsiderojnë më të lehtë të kundërshtojnë a priori duke kujtuar se rrezikohet mjeti i komunikimit të tyre shkrimor.
Ne, megjithatë, kemi sqaruar se përjashtimi i dyshkronjëshave nga alfabeti nuk e ndikon aspak sistemin shkrimor. Heqja e dyshkronjëshave nga alfabeti nuk nënkupton heqjen e tyre nga gjuha. Përkundrazi. Shqipfolësit do të vazhdojnë të shkruajnë në të njëjtën mënyrë si para ashtu edhe pas heqjes së dyshkronjave nga alfabeti. Dhe këtu qëndron drejtësia e propozimit dhe e qëndrimit tonë: Nëse diçka do të ndryshonte në shprehitë e shkrimit të shqipes, atëherë po, do të bëhej fjalë për cenimin e një mjeti komunikimi midis përdoruesve të gjuhës. Por nga kjo nuk ndikohet aspak mënyra e të shkruarit të gjuhës shqipe. Është ky një argument tjetër që e përforcon idenë tonë se dyshkronjëshat janë të tepërt dhe nuk e kanë vendin në alfabet. Me një fjalë, dyshkronjëshat, edhe pse nuk janë pjesë e alfabetit, mbeten në përdorim. Nuk zhduken nga gjuha.
Arsyet teorike dhe praktike mbështeten në faktin se alfabeti përmbledh tërësinë e grafemave (shkronjave) të një gjuhe. Një shkronjë përfaqësohet vetëm një herë në alfabet. Çdo dyshkronjësh, sikundër e tregon edhe emërtimi i tij, është kombinim i dy shkronjave. Dyshkronjëshat <GJ, NJ, LL, RR, TH, DH, SH, XH, ZH> janë të analizueshëm në shkronja / grafema më të vogla prej të cilave përbëhen: <G, N, L, R, T, D, S, X, Z, J, H>. Por këto shkronja janë tashmë në listën e alfabetit, prandaj rishfaqja e tyre bie ndesh me konceptin e sistemit, në të cilin elementet përbërëse përfaqësohen vetëm një herë. Nëse dyshkronjëshat do të përmbanin qoftë edhe një shkronjë të vetme, që nuk do të ekzistonte në alfabet, atëherë diskutimi do të shtrohej ndryshe.
Përveç kësaj, vërehet se paraqitja grafike e dyshkronjëshave është e tillë, që duket qartë se ka dy elemente qartësisht të dallueshme e të pranëvendosura. Nuk ka asnjë shenjë grafike lidhëse, asnjë ligaturë, që t’i sjellë më afër njëra-tjetrës në një shkronjë të vetme.
Edhe analiza e vetvetishme e përdoruesve i intepreton dyshkronjëshat si dy shkronja të veçanta e qartësisht të dallueshme. Nëse fjala e parë e fjalisë fillon me dyshkronjësh, atëherë vetëm shkronja e parë e dyshkronjëshit shkruhet e madhe. Nëse vërtet do të interpretohej si një shkronjë e vetme atëherë duhej të shkruheshin me shkronjë të madhe të dy shkronjat e dyshkronjëshit. Domethënë shkruhet:
‘Shoku shkoi në shtëpi’
dhe jo
*‘SHoku shkoi në shtëpi’.
Një pjesë, madje, këtë mënyrë të shkruari e përdorin (duke propozuar një përdorim jonormativ) edhe nëpër shkurtesa, në kundërshtim me normën: *ShBA, *KLSh, *PSSh, *PDSh etj.
Dyshkronjëshat nuk e kanë vendin në alfabet! Ky nuk është propozim, por konstatim. Duke pohuar këtë, ne nuk kemi bërë aspak një propozim, por kemi arritur në këtë përfundim pas një analize grafematike. Dyshkronjëshat objektivisht nuk e kanë vendin në alfabet!
Renditja e tyre në alfabetin shqip ka shkaqe historike, por jo gjuhësore gramatologjike. Një ndër shkaqet kryesore lidhet me konceptin e gabuar që e barazon shkronjën me tingullin dhe tingullin me shkronjën. Në bazë të këtij koncepti u birësua parimi për krijimin e një alfabeti ku çdo tingulli t’i korrespondonte një shkronjë. Parimi «një tingull – një shkronjë» ishte kthyer në një kusht sine qua non për punëtorët e njësimit të alfabetit. Mirëpo, me pasurinë fonematike tingullore që ka, kjo nuk ishte e mundur për shqipen. Prandaj, Kongresi i Manastirit miratoi jo një, por dy alfabete, duke dhënë një zgjidhje digrafie, siç ishte rasti i serbokroatishtes fqinje, e cila është shkruar me dy alfabete.
Megjitatë, ndryshe nga rasti i serbokroatishtes, zgjidhja e digrafisë që dha Kongresi i Manastirit, nuk e pati jetën të gjatë, sepse nga ana gramatologjike të dy alfabetet nuk kishin ndonjë ndryshim të madh, nuk përfaqësonin «skripte» të ndryshme: ishin të dy të bazuar mbi alfabetin latin, me përjashtim të disa shkronjave të huaja që përdoreshin në versionin alfabetik të Shoqërisë së Stambollit.
Duke mos qenë shumë të ndryshëm nga njëri-tjetri, prej dy versioneve do të mbijetonte vetëm njëri. Dhe mbijetoi ai që ishte më sistematik e më koherent: alfabeti me shkronjat thjesht latine. Alfabeti i propozuar nga Shoqëria e Stambollit nuk përmbante dyshkronjësha (përveç <RR>-së), por ishte alfabeti kryesor për të cilin vendosi Kongresi i Manastirit. Ishte, me një fjalë, në rolin e referentit. Alfabeti që solli Shoqëria «Bashkimi» nuk përgjithësonte zbatimin e parimit një shkronjë për çdo tingull të shqipes, sepse nuk përdorte shenjat diakritike (përveç <Ë>-së dhe <Ç>-së) për të krijuar shkronja të thjeshta kompakte. Kështu, për arsye të një simetrie funksionale, atje ku mungonte shkronja e veçantë vendosi kombinime dy shkronjash. Nëse do të ishte miratuar vetëm alfabeti i Shoqërisë «Bashkimi» nuk do të ishte nevoja që të numëroheshin dyshkronjësha në alfabet. Në një rast të tillë, ne besojmë se qysh në fillim dyshkronjëshat nuk do të përfaqësoheshin në alfabet. Por edhe nëse do të ishin përfshirë, për arsye praktike, prapë kjo gjuhësisht do të përbënte gabim.
Ne e kuptojmë se mjaft kundërshtarë të heqjes së dyshkronjëshave nga alfabeti kanë një obsesion kundër argumenteve të një alfabeti me grafema të thjeshta. Por ky është një obsesion i pamotivueshëm. Atyre u duket sikur u preket ndonjë simbol dhe i japin alfabetit një atribut shenjtërie e misticizmi, të cilat nuk kanë asnjë kuptim.
Alfabeti shqip nuk ka nevojë për asnjë shenjtërim dhe për asnjë mistifikim. Ai është një përshtatje e alfabetit latin për shkrimin e shqipes.
Alfabeti, po ashtu, nuk është shenjë e identitetit kombëtar. Shenjë identiteti kombëtar është gjuha shqipe e shprehur nëpërmjet shkrimit, por jo alfabeti.
Alfabeti është në të vërtetë shenjë e identitetit kulturor. Kur vendosën për përdorimin e shkronjave latine, shqiptarët morën jo vetëm një vendim kulturor, por edhe një vendim politik; një vendim, i cili konfirmonte orientimin perëndimor evropian të Shqipërisë në prag të pavarësisë së vet si shtet kombëtar.
Shumë reagime negative kundër heqjes së dyshkronjëshave kanë në fakt një nënshtresë politike kulturore dhe jo gjuhësore. Njerëzit mendojnë se u preket një simbol. Mendojnë se preket vendimi historik i Kongresit të Manastirit. Mirëpo, këto janë paragjykime që nuk kanë asnjë bazë.
Nëse pranojmë se shoqëria shqiptare ka arritur një nivel kulturor që e vendos në kombet e përparuara të Evropës, «përjashtimi» i dyshkronjëshave jo vetëm që duhet pranuar, por duhet konsideruar si një domosdoshmëri e dobishme. Popujt e Evropës që përdorin shkrimin latin nuk kanë në alfabetet e tyre shkronja dyshe, nuk kanë dyshkronjësha. Përjashtim bëjnë vetëm serbët dhe kroatët, ndër të cilët ekziston dukuria e digrafisë (përdorimi i dy alfabeteve të ndryshme).
Një rast identik me atë të shqipes na jep historia e drejtshkrimit të spanjishtes. Spanjollët kanë pasur deri vonë në alfabetin e tyre tre dyshkronjësha: <RR>, <LL> dhe <CH>. Mirëpo, më 4 nëntor 2010 Akademia Mbretërore e Spanjës vendosi heqjen përfundimtare të dyshkronjëshave nga alfabeti spanjoll. Ky vendim u zbatua jo vetëm në Spanjë, por në të gjitha shtetet hispanofone të Amerikës Latine dhe kudo në botë. Duke vepruar kështu, Akademia Mbretërore e Spanjës rregulloi një «defekt» të alfabetit spanjoll duke lënë në të vetëm grafemat e thjeshta.
Në fakt, dyshkronjësha mund të gjenden edhe në alfabetet e disa gjuhëve të tjera të botës jashtë Evropës. Në përgjithësi, prania e dyshkronjëshave nëpër alfabete është shenjë e një tradite munguese ose e një tradite të re grafematike. Përkundrazi, mosprania e dyshkronjëshave, përjashtimi i tyre nga alfabeti është shenjë e një tradite të konsoliduar dhe e një normaliteti grafematik.
Ato shoqëri që kanë pranuar dyshkronjësha në alfabetin e gjuhëve të tyre e bëjnë për arsye praktike, sepse ekziston një paragjykim i pajustifikuar shkencërisht se, në qoftë se në alfabet përfaqësohen të gjithë tingujt e gjuhës, është më i lehtë për nxënësit mësimi i shkrimit dhe leximit. Mirëpo ky është thjesht një iluzion dhe pretendim i pambështetur.
Në Evropë dhe jashtë saj ka mjaft gjuhë që përdorin dyshkronjësha, por nuk i përfshijnë në listën e alfabeteve të tyre janë. Për shembull:
Anglishtja me dyshkronjëshat <ai, au, aw, ay, ea, eu, cc, cn, ct, dd, dg, ee, ew, ey, ie, oa, oe, oi, oo, ou, ow, oy, ue, ye, bd, ch, ck, ff, gg, gh, gm, kn, ph, sh, th, wh, ng, ph, pn, ps, pt, rh, rr, sh, th, wh, wr>; frëngjishtja me dyshkronjëshat <ai, aî, aû, an, ay, eî, eu, eû, il, în, oê, oi, oî, ou, oû, ui, ym, yn, ch, dj, ph, qu, rh, sç, si>; gjermanishtja me dyshkronjëshat (por edhe trishkronjëshat dhe katërshkronjëshat!!!) <ai, äu, ei, ee, au, eu, ie, oo, ui, ck, dt, pf, rh, sp, st, tz, >; greqishtja me dyshkronjëshat <αι, αυ, ει, ευ, ηυ, οι, ου, υι, γκ, γγ, μπ, ντ, τσ, τζ>; polonishtja me dyshkronjëshat <cz, dz, dź, dż, sz, rz, si>; portugalishtja me dyshkronjëshat <ãe, ãi, am, âm, an, ân, ão, em, ém, êm, en, én, ên, im, in, õe, om,on, ôn, ou, um, úm, un, ún, ch, nh, lh, qu, rr, sç, xs> ; norvegjishtja me dyshkronjëshat <aa, kj, øy, rn, sj, tj>; irlandishtja me dyshkronjëshat <ae, aí, ái, eá, éa, éi, eo, io,iu, iú, oí, ói, uí, úi, fh, mh>; islandishtja me dyshkronjëshat <au, hv>; finlandishtja me dyshkronjëshat <ii, yy>; italishtja me dyshkronjëshat <gl, gn, sc>; spanjishtja me dyshkronjëshat <cc, ch, ll, qu, rr>; hungarishtja me dyshkronjëshat <cs, cz, ly, ty>; madje edhe vjetnamishtja me dyshkronjëshat (dhe një trishkronjësh!) <ch, gh, gi, kh, ng, ngh, nh, ph, qu, th, tr> etj. etj.
Por ka edhe gjuhë që në alfabetet e tyre përdorin dyshkronjësha!!!
Ç’është e vërteta, ka edhe gjuhë që nëpër alfabetet e tyre kanë përfshirë dyshkronjësha. Këto gjuhë gjenden pak larg nga rrezja e përfshirjes kulturore të shqipes. Për shembull:
Gjuha jingpo numëron në alfabetin e saj 46 grafema, prej të cilave 19 dyshkronjësha dhe trishkronjësha: <hp, ht, ts, zh, chy, ch, sh, hk, ng, br, pr, hpr, gr, kr, hkr, by, py, hpy, my, gy, ky, hky, ny>; kiswahili numëron në alfabetin e saj 8 dyshkronjësha: <ch, ng, sh, dh, gh, th, nj, ny>; sekti manichean përdor një alfabet prej 23 shkronjash, ndër të cilat njëra është dyshkronjësh (<wj>); disa gjuhë të Guinesë (Senegal, Gambia, Mauritani, Guinea-Bissau, Sierra Leone, Liberia, Mali, Burkina Faso, Niger, Çad, Republika e Afrikës Qendrore, Nigeri) kanë në përbërjen e alfabeteve të tyre dyshkronjësha si: <aa, ii, bv, cr, mb, nd, ee, oo, ng, nj, ny, uu>; në alfabetin e përgjithshëm të gjuhëve të Kamerunit janë përfshirë dyshkronjëshat <bv, cr, dv, gv, hv, jr, lr, nr, sl, tf, vb, xf, zl, zr, ŋg, ŋk, ŋm>; në alfabetin popullor të latinizuar të gjuhës hmong përmbahen dyshkronjëshat <dl, hl, hm, hn, ml, nc, np, nq, nr, pl, qh, xy, >; alfabeti rom dhe alfabeti çeçen përmbajnë dyshkronjëshin <čh>; alfabeti seri përmban dyshkronjëshat <jö, xö>; alfabeti uzbek dhe ai filipinez përmbajnë dyshkronjëshin <ng> etj. etj.
Përfundimi?
Tani, pyetja shtrohet: Gjuha shqipe do të klasifikohet grafematikisht dhe kulturalisht me gjuhët në dukje ekzotike të Azisë dhe Afrikës, apo me gjuhët e Evropës?
Do të vazhdojë të interpretojë dyshkronjëshat si një shkronjë të vetme, apo do t’i heqë nga alfabeti duke i ruajtur në sistemin shkrimor dhe duke i përdorur normalisht ashtu si deri më sot?
Ja, këto kërkon autori i këtyre radhëve për alfabetin e gjuhës shqipe dhe është i sigurt se, po të veprohet kështu, prestigji i alfabetit dhe i kulturës shqiptare do të ngrihet në mënyrë të padiskutueshme.
© Aristotel Spiro
No comments:
Post a Comment