PËRKTHIM apo SHQIPËRIM?

PËRKTHIM apo SHQIPËRIM? 

nga 

Aristotel Spiro

Këto radhë po i shkruaj duke marrë shtysë nga një koment i zonjës Suzana, që i bëri një poezie me titullin «Arkesilas» të poetit dhe piktorit surrealist grek (me disa rrënjë shqiptare) Nikos Engonopulos (1907-1985), përkthyer prej meje dhe publikuar në një faqe në facebook të titulluar «Antologji e përhershme e Letërsisë Greke». 
Kur publikoj përkthime poezish ose tekstesh të tjera, përdor zakonisht foljen «përkthej». Kjo fjalë më duket mjaft e përshtashme për të përshkruar atë që kam kryer. Fjala «përkthim» është përgjithësuar si e përshtatshme semiologjikisht dhe dinjitoze  shoqërisht për të shprehur veprimtarinë që shënon. 
Por një pjesë përkthyesish parapëlqejnë fjalën «shqipërim»/«shqipëroj», me sa duket nga autoriteti i përkthimeve letrare të Fan S. Nolit. 
Në fakt, F. S. Noli zbatoi një model përkthimi letrar në kushte të caktuara letrare, gjuhësore, shoqërore, politike, duke e orientuar tekstin origjinal nga konteksti gjuhësor kulturor vendas. Vetëm kështu do ta kuptonin lexuesit shqiptarë atë sistem shenjor të kulturave të huaja, të cilat ose nuk i njihnin, ose i lexonin në origjinal. 
Duke pasur një ndjenjë gjuhësore të zhvilluar shqipe arriti të përshtaste përbukuri shumë huazime fjalësh, që dukej sikur përdoreshin prej kohësh nga lexuesit shqiptarë. 
F. S. Noli gjatë përkthimit ndihej shumë i çlirët dhe «nuk përtonte» të largohej nga origjinali. Nuk e shihte si mëkat, aq më tepër që këtë çlirësi e kishte provuar edhe me përkthimin e teksteve fetare (për përkthimin e të cilave përdorte termin kthej, duke u shprehur se «ia morën shpirtin»).  
Por lexuesi ka pretendimin e ligjshëm që të ndihet i sigurt se ku është kufiri i tekstit origjinal nga teksti i përkthyer, dhe madje këtë gjë duhet ta sigurojë duke lexuar tekstin e përkthyer. 
Në këtë rast përgjigjja e përkthyesit nuk mund të jetë: «Mëso gjuhë të huaja dhe lexoji autorët në origjinal!» 
Përkthyesi i mirë nuk mjaftohet vetëm tek respekti ndaj vetes dhe punës së tij. Mandej, nuk mund të tundohet duke e përdorur gjuhën pritëse si një mjet demonstrimi të personalitetit të vet letrar ose gjuhësor. 
Përkthyesi duhet të jetë aq kurajoz sa t'i qaset edhe autorit më të vështirë, por duhet të jetë njëkohësisht aq modest, sa të lërë autorin të ecë përpara dhe ai ta ndjekë nga pas. 
Për këtë arsye, më shumë se shqipërimin unë zgjedh përkthimin. 
Prandaj shënoj gjithmonë: Përktheu Aristotel Spiro / A. Spiro / A.S. 
Ka dy arsye që parapëlqej fjalën «përkthim».
1) sepse dua t'i jap termit prestigjin e merituar, duke e konsideruar si më përfaqësuesin për këtë veprimtari;
2) sepse nuk dua të shpërdoroj me fjalën «shqipërim», të cilën një pjesë kolegësh e përdorin me ose pa skrupull duke u vetëvlerësuar si ustallarë të përkthimit.
Siç përmenda më lart, përkthimin dhe shqipërimin i konsideroj si dy qasje të ndryshme të tejçimit të tekstit nga një gjuhë në tjetrën: 
Përkthimi është respekt për tekstin origjinal, për autorin, ndërsa shqipërimi është respekt për tekstin mbërritës, që është shfajësues i gjithçkaje. 

RISHIKIMI I DREJTSHKRIMIT NUK ËSHTË VETËM ÇËSHTJE DREJTSHKRIMORE

Nga 

Aristotel Spiro 

Në shtypin e përditshëm dhe nëpër tubime universitare / akademike është ngritur vazhdimisht zëri për rishikimin e drejtshkrimit. Një kërkesë e tillë është e arsyeshme, po të kihet parasysh periudha gjysmëshekullore që ka kaluar pas Kongresit të Drejtshkrimit (1972) dhe sidomos ndryshimet shoqërore që ndodhën pas rënies së komunizmit, hapjes së Shqipërisë ndaj botës dhe pavarësisë së Kosovës. Të tre këta faktorë, së bashku me demokratizimin e kanaleve të komunikimit (prej lëvizjes së lirë, internetit dhe rrjeteve sociale, telefonisë celulare dhe pajisjeve të zgjuara komunikuese) e kanë vendosur shqipen dhe folësit e saj përpara një larmie ligjërimore të jashtëzakonshme me përdorime fjalësh e frazash, të cilat Rregullat e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1973) as që mund t'i parashikonin.
Por edhe një pjesë zgjidhjesh që u dhanë, praktika drejtshkrimore e shumicës së përdoruesve të shqipes i përgënjeshtroi. Është e qartë se ta reduktosh rishikimin e drejtshkrimit në ndreqjen e disa rregullave, riformulimin e disa të tjerave, është thjeshtim i problemit. Nuk na shpëton as përgatitja dhe botimi i një Fjalori të Ri Drejtshkrimor, sado i mirë qoftë, në të cilin të propozohen zgjidhje drejtshkrimore për fjalë të diskutueshme. 

Edhe më i gabuar është shndërrimi i rishikimit të Rregullave të Drejtshkrimit në rishikim të standardit. Përballë domosdoshmërisë së afirmimit të një shqipeje dinamike në epokën e globalizimit, një pjesë gjuhëtarësh mbyllin sytë e ngujohen në odat krahinore dialektologjike duke e zhvendosur problemin prapa në kohë. Rishikimi i drejtshkrimit shqip duhet të synojë drejt një ligjërimi shqip të një bashkësie ligjërimore të emancipuar, që respekton çdo anëtar të saj, por që ka parasysh edhe detyrimin e çdo folësi apo nënbashkësie folëse të respektojë kodin e përbashkët të komunikimit. 

Rishikimi i Drejtshkrimit nuk do të jetë një ndëshkim i zgjidhjeve të dhëna në Kongresin e Drejtshkrimit (aq më keq i nënshkruesve të tij). Ai do të jetë zgjidhje e problemeve që ka nxjerrë praktika. Të tilla probleme ka plot: Në rade të parë është formulier i parimit themelor të drejtshkrimit si parimi "fonologjik" dhe jo i parimit "fonetik", ndreqja e gabimit themelor për gjoja ekzistencën e parimit të ashtuquajtur "morfologjik" në drejtshkrimin shqip dhe refuzimi i tij, drejtshkrimi i datave, i ditëve të javës, i muajve, i festave fetare; përdorimi i disa përemrave pronorë etj. 

Ç'do të bëhet me gjithë ato fjalë e ndërtime të reja që kanë hyrë në përdorim në rrethanat e veprimtarisë sipërmarrëse të kryer nga persona energjikë por që, për arsye të shfajësueshme, nuk kanë mjaftueshmërinë e duhur në përdorimin e shqipes. A do të jetë ky modeli i shqipes që duam të arrijmë? 

Cili do të jetë qëndrimi që do të mbahet ndaj gjithë asaj stuhie terminologjike që ka përfshirë ligjërimin shqip? Druaj se tani jemi në një gjendje përmbytjeje që duhet kaluar sa më shpejt. 

A do të përballohet orteku i termave të rinj me ksenofobi puriste apo me snobizëm ksenoman? Janë dy ekstreme që duhen shmangur duke zgjedhur një zgjidhje të artë. 

E gjithë përpjekja duhet mbështetur edhe nga kuadri ligjor: një kod komunikimi praktik, ku të përcaktohen regjistrat ligjërimorë dhe kategoria e fjalëve që duhen përdorur apo nuk duhen përdorur, në mënyrë që të shmanget dhuna e fjalës. Personalisht nuk më lëndon një fjalë dialektore e përdorur në Kuvend, sesa një sjellje rrugaçërore e një deputeti apo ministri që me ligjëratën e tij masakron indin e shoqërisë dhe përdhos vlerat e saj. 

Për këto arsye dhe për shumë të tjera them se rishikimi i drejtshkrimit nuk është vetëm çështje drejtshkrimore.

GEGNISHT apo GEGËRISHT?

Nga Aristotel Spiro

Më ka bërë përshtypje ligjërimi i disa studiuesve, të cilët, kur i referohen mënyrës së të shprehurit në dialektin gegë, përdorin emrin gegnishte dhe ndajfoljen  gegnisht. Pjesa tjetër e vdekatarëve përdorin, sikundër dhe unë, trajtat gegërishte / gegërisht. Jam i bindur se këto trajta të shqipes standarde përdoruesit e trajtave gegnisht(e) jo vetëm që i dinë mirë, por edhe i kanë përdorur më parë. 
Por çfarë ka ndërmjetësuar që e kanë braktisur përdorimin e trajtës normative gegërisht dhe kanë parapëlqyer trajtën jonormative gegnisht? 
Ma do mendja se debati për rishikimin e standardit, me gegërishten mëtuese për të fituar një rol të "privuar", ka favorizuar edhe përdorimin e trajtave të mësipërme gege. 
Por arsyeja kryesore besoj se është ajo etimologjike. Përdoruesit e këtyre trajtave e quajnë të natyrshme që, kur i referohen gegërishtes, ta respektojnë këtë formë gjuhësore dialektore me rëndësi të padiskutueshme historike edhe në pikëpamje semiologjike: duke i mbetur besnikë fjalës në trajtën origjinale gege. 
Por këtu lind një problem parimor shkencor: trajtimi gramatikor i elementeve të sistemit, semantika e të cilëve u referohet sistemeve të tjera / devijuese gjuhësore. 

Forma gramatikore e një emri nuk mund të bëhet pjesë e negociimit ideologjik. 

Aq më pak mund të bëhet pjesë negociimi në kuadrin e  një banalizimi semantik. Semantika nuk mund të bëhet shkas për krijimi e një asistematizimi të pajustifikueshëm. 

Nuk mund të përdoret në një ligjëratë standarde forma dialektore gegnisht, me justifikimin se kështu përdoret nga folësit e këtij areali dialektor. 

Metagjuha nuk mund të barazohet me gjuhën e të bëhet shkas identifikimi me të. 

Sipas kësaj logjike do të na lejohej që emrin «feminilitet» të përdornin në gjininë femërore. 

Ndërsa  «mashkullorësi» të konsiderohej ndërtim aberrant, meqenëse qëllon të jetë në gjininë femërore; «atësia» duhej të ishte mashkullore. 

Emri gegërishte (dhe ndajfolja përkatëse gegërisht) i referohet një dialekti që nuk është në bazë të shqipes standarde. Edhe pse shqipja standarde ka aftësi dhe kushte fonetike e gramatikore për përdorimin e trajtave gege, prapëseprapë ato nuk mund të përdoren, sepse
1) janë të panevojshme, meqenëse shqipja standarde përdor trajtat sistematike normative gegërishte, gegërisht, Gegëri. 
2) përdorimi i tyre në shqipen standarde konsiderohet josistematik, për arsye se ato janë trajta josistematike (gegnishte, gegnisht, Gegni).
Përdorimi i tyre mund të shfajësohej në një kuadër më të çlirët komunikues, por kurrsesi në ligjërimin publik.

Nuk mund të shfajësohet sidomos përdorimi i tyre nga gjuhëtarët. 

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”