KONGRESI I ALFABETIT DHE KONGRESI I DREJTSHKRIMIT – DY FESTA QË FTOJNË PËR AKTE DINJITETI SHKENCOR

 

nga 

Aristotel Spiro 

Nëntori është muaji i ngjarjeve të mëdha historike dhe kulturore. 

Ndër to Kongresi i Manastirit dhe Kongresi i Drejtshkrimit zënë një vend të veçantë. Festimet dhe veprimtaritë përkujtimore janë një shenjë që shoqëria e sotme shqiptare tregon mirënjohjen për këto ngjarje të rëndësishme. 

Kongresi i Manastirit (14 - 22 nëntor 1908) vendosi njësimin e shkrimit shqip duke propozuar dy alfabete, prej të cilave mbizotëroi vetëm një, ai me të gjitha shkronjat latine.  

Kongresi i Drejtshkrimit (20 - 25 nëntor 1972) vendosi njësimin e gjuhës shqipe nëpërmjet rregullave të drejtshkrimit, që përbënin në thelb normën drejtshkrimore dhe gramatikore, bazën e gjuhës letrare kombëtare shqipe, të quajtur vijimisht shqipe standarde. 

Ka dy mënyra për të festuar dhe përkujtuar këto dy ngjarje me rëndësi të jashtëzakonshme në historinë e gjuhës shqipe: 

Mënyra e parë është ajo panegjirike, himnizuese dhe hyjnizuese. Kjo mënyrë glorifikon veprën e prodhuar nga këto dy kongrese. 

Mënyra e dytë është ajo vlerësuese, analizuese dhe kritike, e cila merr parasysh përgjegjësinë e brezave të sotëm për çuarjen përpara të veprës që krijuan këto dy ngjarje të mëdha. 

Ndërsa festat përkujtimore me lëvdatat dhe vlerësimet e larta janë të natyrshme, ato ngjajnë gjithsesi të mangëta pa kryer një analizë kritike të zgjidhjeve që sot duken të tejkaluara dhe, për pasojë, të kritikueshme. 

Në mjaft nga shkrimet, artikujt dhe studimet tona kemi theksuar se dy janë çështjet kryesore që duhet të vendosë shkenca dhe shoqëria shqiptare:

1) Alfabeti shqip të prezantohet vetëm me shkronjat e thjeshta, pa kombinime dy shkronjash. Dyshkronjëshat do të përdoren në shkrimin shqip me të njëjtën mënyrë që u vendos në Kongresin e Manastirit, por nuk do të llogariten si shkronja më vete, sepse nuk janë të tilla. Dyshkronjëshat janë të tepërt në alfabet. Ata nuk e pasurojnë shqipen duke qenë në alfabet dhe as e varfërojnë duke i hequr nga alfabeti. Por heqja e dyshkronjëshave nga alfabeti është një gjest shkencor shumë pozitiv, sepse rrënjos tek nxënësit dhe përdoruesit e gjuhës shqipe konceptin e shëndetshëm shkencor se sistemi fonologjik dhe sistemi grafematik, edhe pse janë të lidhur ngushtë me njëri-tjetrin, gëzojnë një pavarësi relative dhe sistemi grafematik ka rregullat e veta të funksionimit, që ndryshojnë nga ato të sistemit fonologjik. Nga këndvështrimi kulturor alfabeti shqip pa dyshkronjësha tregon një pjekuri të kulturës shqiptare, që e vendos atë me dinjitet përkrah kulturave të popujve të tjerë të Evropës, alfabetet e të cilëve janë pa dyshkronjësha. 

2) Duhet përcaktuar qartë dhe pa ekuivoke se parimi themelor i drejtshkrimit të shqipes është parimi fonologjik. Të gjitha drejtshkrimet e gjuhëve të botës, edhe të atyre që nuk përdorin shkrimin alfabetik, bazohen mbi parimin fonologjik. Kjo tashmë pranohet si aksiomë në literaturën botërore. Kjo është një  arsye më shumë që parimi fonologjik të pranohet si parimi themelor edhe për drejtshkrimin e shqipes. Parimi fonetik, për të cilin bëjnë fjalë doracakët dhe tekstet e djeshme dhe të sotme mësimore, është një rast i veçantë i zbatimit të parimit fonologjik dhe vepron si reagim ndaj tij. 

Për sa i përket të ashtuquajturit «parim morfologjik», ai nuk ekziston aspak në gjuhën shqipe. Çka deri më sot është interpetuar si «parim morfologjik» është në të vërtetë zbatimi i parimit fonologjik. 

Po ashtu, parimi tradicional-historik dhe ai etimologjik kanë fushë veprimi shumë të kufizuar në shqipe. 

Një parim tjetër i rëndësishëm drejtshkrimor që duhet t'i njihet shqipes është edhe parimi ndërsemiotik, i cili vepron tek huazimet e reja librore. 

Njohja e parimit fonologjik si parimi bazë i drejtshkrimit të shqipes do ta forcojë bazën e tij teorike dhe do të shërbejë si një barrierë mbrojtëse ndaj çdo përpjekjeje të zellshme ose nisme të nxituar për ndryshime apo reforma arbitrare drejtshkrimore, nën petkun e motivimit sistemor apo gramatikor.   

Është në nderin e kulturës shqiptare dhe të institucioneve akademike të Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë së Veriut që këto çështje të zgjidhen sa më shpejt. 

Duke vepruar kështu, gjuhëtarët shqiptarë do të kryejnë një akt dinjiteti shkencor. Përkundrazi, duke mos vepruar, ligjërata e tyre mbi alfabetin, drejtshkrimin dhe mbi gjuhën në përgjithësi do të jetë gjithmonë e rrezikuar nga kontestimi. 

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”  

 

TË LËÇITURIT

 

Një tekst për injorancën dhe hipokrizinë

nga 

Dinos Kristianopulos 

Të lëçiturit janë intelektualë që i japin më shumë rëndësi dijes dhe informacionit dhe më pak ndjenjës dhe përvojës. Ajo që kanë mësuar apo nuk kanë mësuar ka më shumë vlerë për ta sesa të menduarit. Të lëçiturit i gjen në çdo kohë. Në Greqinë e lashtë, Aristofani i tallte shumë keq, sepse ata përdornin gjithmonë fjalë të reja dhe të çuditshme për të mashtruar gjindjen. Dhe sofistët ishin një lloj të lëçiturish në kohën e vet, sepse i kushtonin shumë rëndësi dijes dhe jo gjykimit të shëndoshë.

Por edhe më parë, kur thoshim «intelektualët» apo «njerëzit e letrave», ndienim diçka si siklet apo bezdi, sepse e kuptonim që këta njerëz i ishin larguar shumë realitetit në emër të të ashtuquajturit art. Ata mendonin se, ngaqë ishin njerëz të letrave, duhej të flisnin me një fjalor të veçantë për ta kuptuar njëri-tjetrin, edhe nëse të tjerët nuk i kuptonin.

Në analizë të fundit, të lëçiturit kanë kulturë të rreme. Vetëm një njeri me kulturë të rreme mund të përdorë një fjalor hutues dhe befasues, ose përdor fjalë e fraza të bukura për të lënë përshtypje, ndërsa në thelb nuk e zotëron gjuhën dhe nuk e përdor siç duhet.

Çka quajmë sot gjuhë të lëçiturish është një përzierje fjalësh të reja, fjalësh të huaja të papërkthyera dhe fjalësh të marra nga shkenca të ndryshme, si për shembull «permutacioni i seminomenklaturës». Me një çorbë të tillë në fund nuk nxjerrin kuptim as ata, por as ne, sigurisht. Merrni për shembull fjalën «strukturë» që i referohet hapësirës, ​​ndërsa fjala «proces» i referohet kohës. Po sikur të lexoni papritur «proceset strukturore» ose «strukturat proceduriale»?

U pyetën ca për ta shpjeguar, por askush nuk ia doli. Sepse, siç e kuptoni, bëhet fjalë për broçkulla. Vërtet, çfarë duan të thonë këta dy togfjalësha, kur në secilin prej tyre mbiemri mohon emrin? Por ç’do të thoshit nëse ky togfjalësh do të bëhej një fjali e tërë? Lexoni, pra: «Kur proceset strukturore funksionojnë  në mënyrë inhibitore në hapësirën e postmodernizmit…». Si mund të komentohet kjo fjali? Para së gjithash, sa njerëz e njohin termin «postmodern»? Dhe pastaj, çfarë ndodh saktësisht brenda hapësirës së «postmodernes», nëse funksionojnë apo jo «proceset strukturore»?

Këto shprehje janë të pakuptueshme për atë që i shkruan dhe për atë që i lexon. Këto fjalë janë kodra pas bregut. Dhe pa mendoni që si ky togfjalësh ka me mijëra, që vërtetojnë tri veçoritë e të lëçiturve: Së pari, që nuk i njohin mirë fjalët dhe kuptimet e tyre (dikush, për shembull, ka shkruar fjalën «prevalon» dhe ka menduar «valon për shtatë palë qejfe»!), së dyti, duan t'i hutojnë të tjerët me fjalë të ndryshme të pakuptueshme dhe së treti, nuk e kanë tretur si duhet atë që thonë. Le që edhe sintaksën e bëjnë çorap dhe ngatërrohen.

Sigurisht, konfuzioni ekziston më parë në mendjen e tyre. Sidoqoftë, me këto dhe me të tjera gjëra arrijnë që t’i bëjnë me komplekse shumë njerëz, e ndonjëherë edhe të gjithë, duke dhënë ndërkohë kontributin e tyre që gjuha jonë të shkojë në djall.

Mund të pyeste dikush se, meqenëse e pranojmë shkrimin hermetik të disa poetëve, pse të mos e pranojmë edhe mënyrën e pakuptueshme të të shkruarit të të lëçiturve? Nga një pikëpamje, edhe poeti, pavarësisht nga teknikat artistike që ndjek, duhet të shkruajë në një mënyrë të kuptueshme, që lexuesi ta kuptojë. Vërtet, për çfarë na duhet një poezi, kur ura e komunikimit është ndërprerë? Çfarë t’i bëjmë poezitë hermetike, kur askush nuk i kupton? Dhe meqë nuk na thonë kurrgjë, si mund të na emocionojnë?

Sigurisht, poeti justifikohet me atë që shkruan për të shprehur vetveten, por prapëseprapë dikush mund të shqetësohej duke thënë se, nëse një poet shprehet në mungesë të lexuesit, ç’dreq poeti është? Dhe nëse surrealizmi në fazën e parë ia futi me top, çfarë mund të themi për surrealistët e sotëm të rumpallës, të cilët shkruajnë ç’t’u pjellë mendja? Gjithsesi, përsijatësi, meqenëse nuk ka as justifikimin e frymëzimit dhe meqenëse synimi i tij është të komunikojë me lexuesin, nuk duhet të jetë i papërgjegjshëm sikundër poetët modernë.

Disa pretendojnë se kështu gjuha jonë pasurohet, ndërsa thjeshtësia dhe qartësia e mbajnë gjuhën në stanjacion. Por nëse pasurimi i gjuhës bëhet shkak për triumfin e pakuptueshmërisë, mos vallë do të duhej të preferonim ca fise afrikane që komunikojnë vetëm me treqind fjalë?

Shkaku i kësaj dukurie nuk është vetëm dija e cunguar e shumicës së të lëçiturve, por edhe egoizmi i tyre. Këta njerëz nuk do të jenë kurrë në gjendje të dëgjojnë më shumë sesa flasin, të mendojnë më shumë sesa shkruajnë dhe të kalojnë çdo informacion në filtrin e arsyetimit.

Që të ndodhë kjo, ai duhet të jetë i përulur, të mos mendojë se ai di gjithçka dhe askush tjetër. Të mos thotë vazhdimisht «Unë mendoj», «Unë besoj», «Unë jam i mendimit» e kështu me radhë. Në këtë qark të shkurtër të njohjes së cunguar dhe egoizmit ka vend për të gjithë: për të majtë e të djathtë, për gazetat dhe televizionin, për ortodoksë dhe neoortodoksë.

Përktheu: Aristotel Spiro

 

Dinos Kristianopoulos (Selanik, 1931-2020) ka qenë poet, shkrimtar, eseist, përkthyes, studiues, folklorist, botues dhe kritik libri. Emri i tij i vërtetë është Konstantinos Dimitriadis. Poezitë e tij janë përkthyer në disa gjuhë. Në vitin 2011 nuk pranoi Çmimin Shtetëror për Letërsinë 2011. “Nuk i dua as çmimet dhe as paratë e tyre”. Përgjigjja e tij bëri më shumë bujë sesa vetë çmimi në një shoqëri që nuk i dëgjon më poetët e saj.

TUMORI MALINJ I NDËRGJEGJES SHOQËRORE

 

nga 

Aristotel Spiro 

Lexova artikullin «Vdekja e arsyes» të Fatos Tarifës, botuar në gazetën «Dita» më 28 shtator 2023. Është gjë e mirë që më në fund njerëz nga bota akademike po reagojnë kundër rrugaçëve të dijes, të cilët dalin në tregun e ideve si shitës përrallash nacionaliste. Shembujt hipotetikë që Fatos Tarifa sjell në artikullin e vet dëshmojnë se arsyeja e shëndoshë është ende një barrikadë e fortë ndaj mashtruesve e prestigjiatorëve shëtitës të etimologjisë vulgare. 

Ajo që prisja – dhe nuk e lexova në artikull – është se autori nuk arriti ta vinte gishtin në plagën e vërtetë. 

Problemi i vërtetë me përrallëtarët e alkimive etimologjike nuk është ekzistenca e tyre. Përrallëtarë të tillë, entuziastë e batakçinj, haluçinantë idesh të sëmura ka pasur, ka dhe do të ketë gjithmonë. Ajo që ka ndryshuar sot është se këta sharlatanë gjejnë tribunë në median televizive. (Në të vërtetë, F. Tarifa e shpreh edhe këtë shqetësim). Këtu duhet kërkuar fatkeqësia e vërtetë: në faktin që media është  shndërruar tashmë në një plehurishte, ku gjelat moderatorë në majë të tyre ftojnë në bisedë a në duele rrugësh lloj-lloj sharlatanësh të etimologjisë, mjafton që të nyjëtojnë çdo budallallëk, çdo banalitet, çdo lloj ekskrementi mendor në lidhje me origjinën e fjalëve e të gjuhës shqipe, mjafton që të tingëllojë ledhatues për psikozat e sëmura të vulgut. 

Është vërtet për të vajtuar të shohësh në një panel televiziv të një medie me emër si Euronews Albania, një profesor të mirënjohur si Rami Memushaj krah për krah me një «hero» të vulgut, të cilit moderatorja e papërgjegjshme dhe injorante i drejtohet me fjalën «Profesor». A ka një kod etik media shqiptare për këto raste? A ka ndonjë fije përgjegjësie organizmi i quajtur Autoriteti i Mediave Audiovizive (AMA)? A e kuptojnë këta njerëz se ç’dëm kolosal i bëjnë shoqërisë duke lejuar vulgarizimin e komunikimit dhe lejimin e banalitetit mendor e shkencor? 

Këta maskarenj, që moderatorët e papërgjegjshëm i thërrasin nëpër studio, nuk janë engjëj të dijes. Përkundrazi! Janë injorantë me patentë, matrapazë të dijes, që përdorin si kriter nacionalizmin banal. Duke qenë injorantë, kërkojnë të monopolizojnë patriotizmin dhe atdhedashurinë dhe fabrikojnë etiketa tradhtie ndaj çdo shkencëtari e dijetari të ndershëm dhe vjellin nga truri i tyre i sëmurë çdo lloj akuze monstruoze. Nuk është e rastit që përbindësha të tillë kanë vjellë fëlliqësitë e tyre mendore kundër figurave të ndritura të gjuhësisë shqiptare si Eqrem Çabej ose kundër Kolec Topallit. Nuk është e rastit që vjellin vrer ndaj Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, një institucioni që është pasuri e vendit dhe e shoqërisë shqiptare. Por ata nuk e bëjnë këtë gjë vetë. Këtë vrer ia mundëson një medie me një mendje të papërgjegjshme dhe një emisioni quajtur «Me Xhaxhiun». E, pra, ky moderator vendos lidhje direkte me «xhihadistët» antiakademikë dhe lejon që të përbaltet figura e të madhit Eqrem Çabej. 

Intelektualët e këtij vendi – në qoftë se vërtet ka ende të tillë – kanë një përgjegjësi të madhe në mbrojtjen e vlerave intelektuale e shpirtërore dhe dinjitetit të shoqërisë. Duhet ngritur zëri sa nuk është vonë për vendosjen e një kodi të qartë etik dhe moral të medias televizive e të shkruar, në mënyrë që atmosfera shoqërore të mos ndotet nga fëlliqësirat mendore të çdo sharlatani dhe batakçiu. 
Kjo gjë duhet bërë sa më parë. Duhet miratuar një ligj që t’i ndalojë televizionet të punësojnë moderatorë injorantë, në mënyrë që të mos ftojnë në panelet e tyre sharlatanë të dijes dhe individë të papërgjegjshëm. Një gjuhëtar me emër nuk duhet assesi të pranojë të dalë në të njhëjtin panel me karagjozët e etimologjisë. As me përrallëtarët e historisë. Nuk ka ç’i duhet një publicitet i përlyer. Dhe në rastin e një «fakti të kryer» prej moderatorëve të papërgjegjshëm e injorantë, duhet menjëherë të denoncojnë jo vetëm batakçinjtë e pranishëm por edhe vetë moderatorin. 
Ka ardhur koha për t’i shpallur një luftë të vendosur aventurizmit të dijes dhe aventurierëve të etimologjisë.  Përndryshe, truri i shoqërisë shqiptare do të toksifikohet nga helmi që derdhin këta individë, një helm i cili do të evoluojë në tumor malinj duke ia mbërthyer gjithë trupin dhe duke e çuar drejt fundit të sigurtë. 

NJË SKENAR I RI PËR ORIGJINËN E GJUHËVE INDOEVROPIANE

Një studim i madh gjuhësor përpiqet të pajtojë dy teoritë mbizotëruese rreth gjuhës së hershme amë 

nga 

Vangjelis Pratikaqis

Nga greqishtja dhe latinishtja në anglishten dhe spanjishten, pothuajse gjysma e njerëzve të botës flasin gjuhët e të ashtuquajturës familje indoevropiane, e cila vlerësohet të jetë shfaqur diku në Euroazi gjatë epokës neolitike dhe gradualisht lindi variante që u përhapën përmes mërgimeve masive.
Kjo është të paktën tabloja e përgjithshme, pasi detajet e çështjes janë objekt debatesh këtu e shumë dekada.
Një studim i madh gjuhësor i botuar në revistën "Science" tani rreket të pajtojë dy teoritë mbizotëruese rreth origjinës së gjuhëve indoevropiane.
Njëra teori thotë se gjuha e lashtë amë u shfaq rreth 9000 vjet më parë në shoqëritë bujqësore të Gjysmëhënës Pjellore, përgjatë lumenjve Tigër dhe Eufrat, dhe u përhap përmes eksodeve mërguese.
Sipas teorisë rivale, gjuha amë u shfaq në veri të Kaukazit shumë më vonë, rreth 5000 vjet më parë, dhe u përhap nga endacakët që zotëronin kuaj dhe karroca.
Në studimin e ri, dhjetëra gjuhëtarë bashkëpunuan për të krijuar një listë të fjalëve me rrënjë të zakonshme indoevropiane, duke mbuluar 100 gjuhë moderne dhe 50 që nuk fliten më, si greqishtja e vjetër.
Baza e të dhënave i ka lejuar studiuesit të gjurmonin nëndegët evolutive të familjes së gjuhëve indoevropiane.
Pamja që rezulton është një model hibrid, i cili kombinon elemente të të dyja teorive: gjuha amë lindi në shoqëritë bujqësore në Gjysmëhënën Pjellore para 8300 vjetësh dhe u birësua nga endacakët që e përhapën atë në rajone të tjera.
Analiza u bazua në një grup të dhënash mbresëlënëse, por nuk e zgjidh përfundimisht polemikën, pjesërisht meqenëse disa nëndegë duket se nuk pajtohen me gjetjet e mëparshme arkeologjike dhe gjenetike.
Sidoqoftë, studimi konfirmon të paktën se të dyja teoritë mbizotëruese përputhen në disa të dhëna. 

Është edhe ky një hap përpara.

Burimi: 

https://www.in.gr/2023/08/20/b-science/episthmes/neo-senario-gia-tin-katagogi-ton-indoeyropaikon-glosson/

Përktheu: Aristotel Spiro 

ΚΑΛΗ ΠΑΝΑΓΙΑ!

 

του 

Αριστοτέλη Σπύρου 

Καλή Παναγιά, λοιπόν! Μια ευχή που κατέκτησε τις γλωσσοεπικοινωνιακές συνήθειες των Ελλήνων σε μορφή χιονοστιβάδας. Την χρησιμοποιούν αβίαστα σχεδόν όλοι σ' αυτή την άγια ημέρα της Χριστιανοσύνης.  Όλοι; Σχεδόν, πλην μερικών υπερπροσεκτικών ανθρώπων, που βλέπουν στην ευχετήρια αυτή φράση έναν παραλογισμό. Δηλαδή, αν υπάρχει "Καλή Παναγιά", πρέπει να υπάρχει δυνητικά και μια "Κακή"  Παναγιά!!! 

Και η φράση αυτή προκύπτει επικριτέα, ως εκ τούτου σχεδόν βλάσφημη, άρα μη προτεινόμενη. 

Κι όταν την επικρίνουν μέχρι και θεολόγοι, το θέμα καθίσταται σοβαρό. 

Ποια είναι όμως η αλήθεια; 

Είναι πράγματι παράλογη η φράση αυτή; Είναι δηλαδή μια από εκείνες τις περιπτώσεις που η λογική πρόταση δεν συμφωνεί με την γραμματική πρόταση;  

Ούτε το ένα είναι, ούτε το άλλο. 

Είναι μια κανονική ευχή και μάλιστα πολύ λογική. Επειδή όταν οι άνθρωποι εύχονται "Καλή Παναγιά" δεν επιβεβαιώνουν την ποιότητα της Παναγίας, αλλά εύχονται τη γιορτή της Παναγίας. Κι επειδή ο ανθρώπινος λόγος είναι γεμάτος με σχήματα λόγου, χρησιμοποιούν κι εδώ ένα σχήμα λόγου, που ονομάζεται συνεκδοχή, δηλαδή αντί να λένε "η γιορτή της Παναγίας" λένε συνεκδοχικά "Παναγία" εννοώντας την ημέρα της γιορτής. 

Ας μην βιαζόμαστε, λοιπόν,  κι ας μην επιδιδόμαστε σε κυνήγια λαθών, επειδή στην προσπάθεια μας να σημαδέψουμε τις λανθασμένες χρήσεις, θα επιχειρήσουμε μάταια να σκοτώσουμε φράσεις που το γλωσσικό αισθητήριο τις αποδέχεται ως κανονικές.  

UNIVERSITETI NË KËRKIM TË DREJTSHKRIMIT

nga

Apóstolos Lakasás

Studentët e universitetit, madje edhe ata të filologjikut, e paskan të vështirë ta shkruajnë një tekst pa bërë gabime. Cilat janë shkaqet, sipas pedagogëve?

Të humbur në një pyll fjalësh, shenjash pikësimi dhe keqinterpretimesh me plot gabime drejtshkrimore qenkan jo vetëm nxënësit, por edhe studentët. Nxënësit e paskan të vështirë t’i përdorin saktë mbiemrat dhe ndajfoljet, mbaresat e foljeve, kohët, theksat, shenjat e pikësimit. Një faktor rëndues për studentët është përdorimi i tepruar i teknologjisë së re. Mësues, pedagogë dhe mësimdhënës universitarë flasin në gazetën “Kathimerini” për... ngjarje të skajshme, duke theksuar nevojën për veprime korrigjuese, pasi drejtshkrim nuk do të thotë vetëm të shkruash saktë fjalët, por edhe të kapësh kuptimin e tyre. Instituti i Politikave Arsimore e ka diagnostikuar problemin dhe po përgatit ndërhyrje në vitin 2023.

Vasilis Gúnaris, profesor në Fakultetin Filozofik të Universitetit Aristoteli të Selanikut, u diktoi studentëve të tij një tekst që përmban fjalën [ektimáte] («εκτιμάται» dhe «εκτιμάτε» lexohen njësoj), por pa specifikuar kryefjalën. Si duhet ta shkruajnë studentët fjalën? Kryefjala përcakton edhe drejtshkrimin e mbaresës së foljes: «Γενικά εκτιμάται»  (‘përgjithësisht vlerësohet’) me foljen [ektimáte] në formën pësore, mënyra dëftore, koha e tashme, veta III njëjës ose «εσείς εκτιμάτε» (‘ju vlerësoni’) me foljen [ektimate] në formën veprore, mënyra dëftore, koha e tashme, veta II shumës. Nga vazhdimi i diktimit të zotit Gúnaris kuptohej kryefjala dhe së këndejmi edhe drejtshkrimi i foljes. Por sa keq: një ndër katër studentë e paskëshin shkruar gabim fjalën. «Tashmë është e pamundur të gjesh një tekst të plotë me drejtshkrim të saktë në detyrat e studentëve», vëren zoti Gúnaris për gazetën «Kathimerini».

Ndoshta do të hamendësohej se kjo dukuri është e mprehtë në fakultetet e ​​shkencave. Megjithatë, ajo është rritur dukshëm edhe në fakultetet​​ filozofike dhe në departamentet e filologjisë, studentët e të cilave konsiderohet se e dinë gjuhën greke. Për shembull, profesoresha e Fakultetit Filozofik të Kretës Angjela Kastrinaqi hartoi për studentët e saj një listë me gabime që duhet t’i shmangin, ndërsa fakulteti ka një qendër shkrimi që merret edhe me këtë çështje. Përkatësisht, Eleni Karamolengu nga Fakulteti Filozofik i Universitetit të Athinës u flet studentëve për gabimet e rëndomta në krye të çdo semestri. Problemi nis në arsimin fillor, ku rëndësia e mësimit të drejtshkrimit dhe mënyra e kontrollit të tij ka ndryshuar. Siç vërejnë akademikët, në epokën e përdorimit të tepruar të celularëve dhe tableteve, ka rëndësi që t’i mbërrijë tjetrit mesazhi që duam të përcjellim.

«Kujdes, se pa njohur drejtshkrimin, mesazhi përcillet dhe kuptohet gabim», thonë mësuesit e shkollave fillore, të cilët kanë folur për gazetën «Kathimerini», duke sugjeruar forcimin e peshës specifike të mësimit të drejtshkrimit me metoda të reja dhe, në të njëjtën kohë, familjarizimin e fëmijëve me ligjërimin e shkruar. Siç tha për gazetën «Kathimerini» presidenti i Institutit të Politikave Arsimore (IPA) Janis Antoniu, «tash dy dekada në lëndën e gjuhës vërehet një kthesë drejt mësimit të tekstit dhe gramatika orientohet përkah qasja e tekstit. Tashmë në programet e reja të studimit që do të zbatohen nga shtatori i ardhshëm, pa e ndryshuar qasjen tekstocentriste të mësimit të gjuhës, ne kujdesemi që ta gërshetojmë atë me mësimin sistematik të gramatikës dhe sintaksës».

«Njohja e drejtshkrimit është një aftësi që zhvillohet gjatë fazave të ndryshme të arsimit fillor. Mësimi i tij në shkollë gjithashtu ka rëndësi, por është po aq e rëndësishme nëse fëmijët lexojnë libra, gazeta dhe kanë përfytyrime të teksteve të drejtshkruara. Dhe kjo sepse në moshat e reja mësimi bëhet në mënyrë fotografike», vëren për gazetën «Kathimerini» Lambros Januhos, mësues me përvojë 35-vjeçare në arsimin fillor. «Brezat e mëparshëm të nxënësve e mësonin drejtshkrimin edhe përmes të mësuarit përmendësh. Mësimi ka qenë diskret dhe kontrolli kryhej nëpërmjet kopjimit të teksteve nga ana e nxënësve. Tani, pavarësisht se lënda e gjuhës ka më shumë orë në javë, neve na intereson përpunimi i gjuhës dhe kultivimi i të menduarit kritik. Deri në klasën e katërt mësuesi është i lirë që ta shpjegojë drejtshkrimin ashtu si mendon ai», shton Aleksandër Qiparisis, mësues po ashtu me përvojë shumëvjeçare në arsimin fillor.

«Sot nxënësve nuk u jepet mundësia të shprehen me shkrim, fëmijët nuk e zhvillojnë ligjërimin e shkruar, që është shprehje e ligjërimit të folur. Përfundimi është se nuk i jepet asnjë bazë as drejtshkrimit. Në të njëjtën kohë, fëmijët kalojnë shumë orë në kompjuter dhe përdorin korrigjuesit automatikë të fjalëve. Në këtë mënyrë ata nuk fokusohen në drejtshkrimin e fjalëve dhe përdorimi i greeklish-it në rrjetet sociale i ngatërron edhe më shumë. Problemi është intensifikuar vitet e fundit», thotë Hara Buta, drejtoreshë e një shkolle fillore në Agjia Parashqevi të Atikës.

«Pyetja klasike e nxënësve tanë në çdo provim është nëse gabimet drejtshkrimore llogariten në vlerësimin me shkrim. Dhe kjo tregon ankthin e nxënësve që vijnë në arsimin e mesëm», vëren Lambrini Kufaqi, mësuese e letërsisë në gjimnaz. «Fëmijët nuk arrijnë të thellohen, nuk u intereson të thellohen. Fëmijët mësojnë edhe vizualisht. Për drejtshkrimin, ka rëndësi që të zhvillohet aftësia e vëzhgimit, e gërshetuar me njohjen e rregullave. Por kjo në shkollë bëhet në mënyrë të mangët, sepse fëmijët nuk mund të thellohen tek lënda», shton ajo.

«Për drejtshkrimin e mirë është e nevojshme edhe lënda e greqishtes së lashtë, ndërsa ndërfutja e fjalëve nga katharevusa në fjalorin tonë po e ngatërron punën. Për shembull, sot përdoruesit priren të ndryshojnë emrat me origjinë nga lakimi i tretë i lashtë. Për shembull fjala «διαφανής» [ðjafanís] ‘e tejdukshme’ ka përfunduar në «διάφανη» [ðjáfani], ndërsa «διαφανές» [ðjafanés] ‘i tejdukshëm’ (në gjininë asnjanëse) ka përfunduar në «διάφανο» [ðjáfano], vëren zonja Kastrinaqi.

«Puna kryesore kryhet në arsimin fillor dhe të mesëm. Çka kërkohet është që arsimi t’u zhvillojë fëmijëve ndjenjën drejtshkrimore në epokën moderne. Universiteti nuk mund t’i zëvendësojë dy nivelet e para», shprehet për gazetën profesori i filozofisë i Universitetit të Athinës, Vangjelis Karamanolaqis, duke theksuar se «është e qartë që fëmijët ndikohen nga përdorimi i internetit, ndërkohë që krijojnë edhe fjalë të reja. Do të më interesonte një sistem arsimor i fokusuar tek kuptimi».

«Ne kemi trupëzuar fjalë të reja nga kompjuterat, siç ka ndodhur në të kaluarën, p.sh., me fjalët nga kuzhina turke», thotë zoti Gúnaris. Siç thekson ai: «Ne duhet të vendosim nëse e konsiderojmë drejtshkrimin të rëndësishëm për arsimin ciklik. Kam përshtypjen se çështja e vlerësimit fajësues të nxënësve dhe në përgjithësi e shkrehjes së përgjithshme të shkollës ka lënë pasojat e veta. Është hipokrizi të kërkojmë mësimin e lëndës së greqishtes së lashtë në gjimnaz në një kohë kur nxënësit e shkollave fillore bëjnë gabime trashanike drejtshkrimore. Të shkruarit me gabime drejtshkrimore është problemi më i dukshëm, por kjo shoqërohet me një marrëdhënie të keqe me gjuhën. Dhe kjo është e lidhur edhe me kuptimin e teksteve. Ka për të ardhur shumë shpejt koha kur nuk do të lexojmë dot një tekst të viteve 1950!».


Kur shkollat e larta përballen me boshllëqet e gjimnazit

Kur të përdorni «πολύ» [polí] ‘shumë’ dhe kur të përdorni «πολλή» [polí] ‘shumë’ (në bashkëvajtje me emra femërorë)? Si i përdorim shenjat e pikësimit, si i përdorim mbiemrat me prejardhje nga lakimi i tretë i greqishtes së lashtë, si përdorim zyrtarisht «αρκετά» [arcetá] ‘mjaft’, kur folja «βάλλω» [válo] ka nevojë për një l (λ) dhe kur dy l (λλ)? Janë disa nga gabimet më të zakonshme që vërehen në testet e studentëve, madje edhe në degën e gjuhë - letërsisë. Për ta ilustruar, Angjela Kastrinaqi ka hartuar një listë për studentët e saj «me dhjetë gabimet më të shpeshta që duhen shmangur tani e tutje», siç thotë ajo. Në fakt, me kalimin e viteve dekalogu, për fat të keq, bëhet më i pasur! Ja disa nga udhëzimet e zonjës Kastrinaqi për studentët e saj:

Πολύ [polí] ‘shumë’ apo πολλή [polí] ‘shumë’
Kur shkruani πολύ [polí] ‘shumë’, është ndajfolje. Për shembull,

«πολύ καλή εντύπωση» [polí kalí endíposi] ‘përshtypje shumë e mirë’.

Kur shkruani πολλή [polí] ‘shumë’, atëherë është mbiemër: «πολλή ζάχαρη / αυτοπεποίθηση / ησυχία» [polí záxari/ aftopepíθisi / isiçía] ‘shumë sheqer / vetëbesim / qetësi’.

Ότι [óti] ‘se’ apo ό,τι [óti] ‘çka’
Mos harroni se ό,τι [óti] ‘çka’ është e barabartë me «οτιδήποτε» [otiðípote] ‘çfarëdo’, ndërsa ότι [óti] ‘se’ është lidhëz (që). Krahasoni dy shembuj:

«μου είπαν ότι με αγαπάς» [mu ípan óti me aγapás] ‘më thanë se më dashuron’

dhe

«αγόρασε ό,τι θέλεις» [aγórase óti θélis] ‘bli çka do’.

Προβάλλω [proválo] ‘nxjerr në pah’ apo προβάλω [proválo] ‘nxjerr në pah’ (në një çast të caktuar)
Προβάλλω [proválo], πρόβαλλα [próvala] dhe πρόβαλα [próvala], να προβάλλω [na proválo] dhe να προβάλω [na proválo]: trajta që duket se na krijon vështirësi është kryesisht e treta, sepse shpesh nuk është e lehtë të dallojmë nëse është e tashme e lidhores apo e kryer e thjeshtë e lidhores. Për të kuptuar kohën e saktë dhe për të përdorur drejtshkrimin e saktë, sugjeroj që në vend të kësaj foljeje të vendosni një folje tjetër. Për shembull:

Επιθυμώ να προβάλλω τον εαυτό μου ‘Dëshiroj të nxjerr në pah veten’

dhe

Επιθυμώ να τον αναδεικνύω διαρκώς ‘Dëshiroj që ta demonstroj vazhdimisht veten’.

Γραφόταν [γrafótan] ‘shkruhej’apo γράφονταν [γráfondan] ‘shkruheshin’
Kur përdoret mbaresa foljore –όταν [ótan]dhe kur –όνταν [ondan]? Për ta gjetur më lehtë mbani mend sa vijon: «ο ποταμός χυνόταν» [o potamós çinótan] ‘lumi derdhej’ (njëjës) dhe «τα νερά χύνονταν [ta nerá çínondan] (πληθυντικός)» ‘ujërat derdheshin’ (shumës).

Μεσ’ [mes] apo μες [mes] ‘brenda’
Μεσ’ [mes] apo μες [mes] ‘brenda’: fjala μέσα [mésa] shkruhet pa apostrof me –ς [s] fundore kur pasohet nga një fjalë që fillon më bashkëtingëllore. Për shembull, themi

«μες στα μάτια» [mes sta mátja] ‘brenda në sy’.

Por, kur ndiqet nga një fjalë që fillon më zanore, atëherë μέσ’ [mes] shkruhet me apostrof.

«Kurthi» i reve
Vini re theksin në rasën gjinore. Për shembull, a është e saktë «συννέφων» [sinéfon] apo «σύννεφων» [sínefon]? Në rastin e parë ndjekim lakimin e gramatikës së greqishtes së vjetër, që është më librore, ndërsa kur theksi bie në rrokjen tejfundore forma gjinore është më popullore (e gjuhës demotike). Një shembull tjetër: η πεταλούδα [i petalúða] των πεταλουδών [ton petaluðón] ‘i/e/të/së fluturave’: ku ndjekim rregullat e theksimit të emrave grekë të lakimit të parë, ku theksi bie në rrokjen fundore. Shembulli i tretë: fraza «του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου» [tu ðéfteru pangózmju polému] "i/e/të/së luftës së dytë botërore": tek mbiemri theksi nuk lëviz, ndërsa tek emri lëviz nga rrokja tejfundore në atë parafundore.

Rasa «fisnike»
Vini re mbiemrat trigjinorë me dy mbaresa me theks fundor më -ής [is], -ές [es]. Këta mbiemra kanë të njëjtat trajta për gjininë mashkullore dhe femërore. Për shembull:

«ο ευγενής» [o evjenís] ‘fisniku’,

«του ευγενούς» [tu evjenús] ‘i/e/të/së fisnikut’,

«τον ευγενή» [ton evjení] ‘fisnikun’

dhe

«η ευγενής» [i evjenís] ‘fisnikja’ (jo *«η ευγενή» [i evjení],

«της ευγενούς» [tis evjenús] ‘i/e/të/së fisnikes’ (jo *«της ευγενής» [tis evjenís],

«την ευγενή» [tin evjení] ‘fisniken’.

* Por ευγενής [evjenís] ‘fisnik’, sikurse dhe συγγενής [siøïenís] ‘i afërm’, kur përdoret si emra të gjinisë mashkullore, e formojnë rasën gjinore kështu:

του συγγενή [tu siøïení] ‘i/e/të/së të afërmit’,

του ευγενή [tu evjení] ‘i/e/të/së fisnikut’.


Tradita e gabimeve
Nga ana e saj, profesoresha e Fakultetit Filozofik të Athinës, Eleni Karamolengu, e ka bërë traditë që në çdo fillim semestri u përmend studentëve gabimet që zakonisht bëjnë studentët më të vjetër. Duke folur për gazetën «Kathimerini» për këtë çështje, ajo tregon gabimet më të shpeshta të studentëve:

– E shkruajnë gabim formën e foljes së shumësit: shkruajnë *«παρουσιάζεται» [parusjázete] ‘paraqitet’ në vend të «παρουσιάζετε» [parusjázete] ‘paraqisni’).
– Përdorin gabim nyjën shquese të një gjinie në vend të një tjetre, që përbën një kokëçarje të madhe: *«ο ψήφος» [o psífos] në vend të përdorimit të saktë «η ψήφος» [o psífos] 'vota'. Nga ana tjetër, «το ύπαιθρο» [to ípeθro] ‘mjedis i hapur’ dhe «η ύπαιθρος» [i ípeθros] ‘fshati/zona rurale’ pse duhet të kenë kuptime të ndryshme dhe të na lodhin?
– Për sa i përket të pasaktës «άμεσα» [ámesa] ‘direkt’ në vend të «αμέσως» [amésos] ‘menjëherë’, tanimë është bërë rrugë dhe nuk guxojmë ta quajmë gabim.



Dy profesorët pajtohen duke i mëshuar përdorimit të gabuar që u bëhet shenjave të pikësimit ose mungesës së plotë të shenjave të pikësimit që vërejnë në testet e studentëve. Zonja Kastrinaqi u kujton nxënësve të saj vitet e shkollës fillore dhe të mesme: “Mos i harroni shenjat e pikësimit! Fjalitë kryesore i ndajmë me presje, nëse nuk janë të lidhura me lidhëzat dhe ose ose. Fjalitë kryesore i ndajmë me presje nga fjalitë e nënrenditura (përveç nëse janë ftilluese). Zakonisht e ndajmë fjalinë nga përcjellorja më –οντας (në greqishte quhet "pjesore veprore"): «Ai ishte duke ecur me biçikletë, duke admiruar natyrën». Thirrorin e ndajmë nga pjesa tjetër e tekstit: «Të thashë, o mami, se nuk kam uri».

Ja si e përshkruan zonja Karamolengu sjelljen e shumë studentëve ndaj shenjave të pikësimit: “Pikë dhe presje dhe pikëpresje, o çfarë rrëmuje dhe sa të panevojshme e të kota qenkan; le t’i heqim qafe e të biem rehat!”



Përktheu: Aristotel Spiro


Burimi:
https://www.kathimerini.gr/society/562217158/ziteitai-orthografia-sto-panepistimio/