του
Βασίλ Σοφοκλή Τόλε
Τα «τσάμικα» που τραγούδησε η Ρόζα Εσκενάζυ και οι δίσκοι της που κυκλοφόρησαν από την BALKAN PHONOGRAPH RECORD-USA υπό τη διεύθυνση του Αϊντίν Λεσκοβικιώτη, δύνανται να ερμηνευθούν ως μοναδικά τεκμήρια και της μουσικής (μας) ιστορίας.
Α΄. Η εβραϊκής καταγωγής Ελληνίδα τραγουδίστρια Ρόζα Εσκενάζυ (1895–1980) είναι πλέον ένα παγκοσμίως αναγνωρισμένο μουσικό φαινόμενο, το όνομα της οποίας έχει συνδεθεί με την ερμηνεία της αστικής μουσικής των ελληνικών και τουρκικών πόλεων, που κορυφώνεται με το μουσικό ύφος του ρεμπέτικου, το οποίο από το 2017 αποτελεί μέρος της Αντιπροσωπευτικής Λίστας της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO (βλ. https://ich.unesco.org/en/RL/rebetiko-01291).
Το ρεμπέτικο είναι μουσικό και πολιτιστικό φαινόμενο, άμεσα συνδεδεμένο με το τραγούδι και τον χορό που διαδόθηκε αρχικά στα αστικά στρώματα των πόλεων. Σήμερα, τα ρεμπέτικα τραγούδια αποτελούν ανεκτίμητες αναφορές στα ήθη και τις παραδόσεις ενός ιδιαίτερου τρόπου ζωής.
Η Ρόζα Εσκενάζυ ερμήνευσε περίπου 350 τραγούδια (από τα οποία 300 ηχογραφήθηκαν σε δίσκους για τις εταιρείες COLUMBIA και HMV). Άλλοι αριθμούν περισσότερα, άλλοι λιγότερα· το σημαντικό όμως είναι ότι άφησε το στίγμα της στο ύφος του ρεμπέτικου, όπως η μεγάλη Ella Fitzgerald στη μουσική jazz. Σύμφωνα με τον Charles King, τα τραγούδια της Ρόζας Εσκενάζυ ήταν το ηχητικό υπόβαθρο ενός κόσμου όπου οι άνθρωποι γεννήθηκαν και έζησαν στη φτώχεια· ήταν μια αιγαιοπελαγίτικη εκδοχή των blues, τραγουδισμένη στα ελληνικά και τα τουρκικά.
Το ρεπερτόριό της περιελάμβανε δημοτικά τραγούδια, κυρίως από την Ελλάδα, τη Σμύρνη, την Αρμενία, το Ισραήλ και την σεφαρδίτικη παράδοση της Ισπανίας. Στο ρεπερτόριό της ανήκουν και κάποια τραγούδια της μουσικής κληρονομιάς της Ηπείρου και ειδικά της Θεσπρωτίας. Μάλιστα, από τα δύο πρώτα τραγούδια που ηχογράφησε ποτέ σε δίσκο, το ένα ήταν «καλαματιανό» και το άλλο «τσάμικο». Στην αυτοβιογραφία της θυμάται τη στιγμή που ηχογράφησε τα δύο πρώτα της τραγούδια:
«Ένα βράδυ ήρθε ο Παναγιώτης Τούντας. Ήταν ένας πολύ καλός συνθέτης, που έβγαζε δίσκους με τις δισκογραφικές εταιρείες. Δεν ήξερα τον Τούντα, κι εκείνος δεν ήξερε εμένα. Ήταν η πρώτη φορά που συναντηθήκαμε. Ήρθε και κάθισε, όπως όλοι οι πελάτες, για να μας ακούσει. Μόλις ήρθε η στιγμή που κατεβαίναμε από τη σκηνή για να περάσουμε από τους πελάτες και να μαζέψουμε λεφτά — αυτό το θυμάμαι καλά — πήγα σε όλους, και φυσικά πήγα και στον Τούντα. Όταν έβαλε τα χρήματα, με ρώτησε:
«Πού μένεις, κοπέλα μου;»
Εγώ του είπα:
«Ε; Και ποιος είσαι εσύ που ρωτάς πού μένω…;»
Δεν ήξερα ποιος ήταν και νόμιζα πως με ρωτούσε για κακό σκοπό.
Ο Τούντας θύμωσε και μου είπε:
«Γιατί μιλάς έτσι;»
Του λέω:
«Συγγνώμη, κύριε. Απλώς δεν σας ξέρω. Γι’ αυτό σας απάντησα έτσι.»
«Τέλος πάντων», λέει ο Τούντας, «εγώ θέλω να γράψω τη γλυκιά σου φωνή σε δίσκο, θέλω να τραγουδήσεις, γιατί αυτή είναι η δουλειά μου και θα σε βοηθήσω.»
Μόλις τ’ άκουσα αυτό, τρελάθηκα… Πήδαγα από τη χαρά μου… Θα έκανα έναν δίσκο! Είπα αμέσως στον Τούντα πού έμενα. Την επομένη ήρθε μαζί με τον Σαλονικιό, γιατί τότε δούλευαν μαζί, και έφεραν ένα μικρό μαντολίνο, μιας και ο Τούντας έπαιζε μαντολίνο, για μια δοκιμή. Μου είπαν: «Θα τραγουδήσεις ένα τραγούδι καλαματιανό.» «Τι είναι καλαματιανό;» ρώτησα. Δεν ήξερα καθόλου τι ήταν, πρώτη φορά το άκουγα. Ο Σαλονικιός μού είπε: «Δεν πειράζει αν δεν ξέρεις τι είναι… θα το μάθεις και θα το τραγουδήσεις μαζί με ένα τσάμικο.» «Τσάμικο…;» λέω, «ούτε αυτό ξέρω τι είναι. Μα τον Θεό, δεν ξέρω τι είναι το τσάμικο…» Και άρχισα να κλαίω! «Θα το μάθεις,» μου είπαν, «θα το μάθεις και θα το τραγουδήσεις πολύ όμορφα, γιατί έχεις υπέροχη φωνή.» Και πράγματι το έμαθα, πολύ γρήγορα, και σε λίγο καιρό, στην εταιρεία Columbia, στο εργοστάσιο, τραγούδησα το «Μαντήλι καλαματιανό» και το «Κόφτην Ελένη την ελιά» – ο κύριος Τουμπακάρης το θυμάται καλά, ήταν εκεί τότε. Αυτός ήταν ο πρώτος μου δίσκος, με ένα τραγούδι στη μία πλευρά και ένα στην άλλη.»
Ένα άλλο «τσάμικο» είναι το «Παρνασσός», όπως αναγράφεται στο εξώφυλλο του δίσκου. Εννοείται ότι το τραγούδι ερμηνεύτηκε στα ελληνικά, η προώθηση δε της παράδοσης του «τσάμικου» από τη Ρόζα Εσκενάζυ αποτελεί όχι μόνο μια σχολή ερμηνείας αυτής της μουσικής, αλλά και έναν φόρο τιμής προς αυτή την κληρονομιά, εντός του σώματος των τραγουδιών που τραγούδησε. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η συμβολή της έρχεται να προστεθεί σε εκείνη του συνθέτη Νίκου Σκαλκώτα (1904–1948), ο οποίος συνέθεσε τη χορευτική σύνθεση «Τσάμικο», αρ. 21 από το έργο «36 ελληνικοί χοροί» για ορχήστρα, ή στο «Τσάμικο» του Χρήστου Λεοντή (1940–2023) κ.ά.
Ιδού οι στίχοι του τραγουδιού «Ο Παρνασσός»:
Συννέφιασε ο Παρνασσός,
βρέχει στα καμποχώρια
κι εσύ Διαμάντω νύχτωσες,
πού πάς αυτή την ώρα;
Πάω γι’ αθάνατο νερό,
γι’ αθάνατο βοτάνι,
να δώσω της αγάπης μου,
ποτέ να μην πεθάνει
Τυπικό στοιχείο της μελωδίας αυτού του τραγουδιού, που έλκει τα χαρακτηριστικά της από την τσάμικη μουσική παράδοση, είναι η τροπική μελωδική απλότητα βασισμένη σε 5–6 νότες, με έναν εννεατονικό ήχο, η σχέση μεταξύ της σολίστριας και της χορωδίας – μια αρχαϊκή αντιφωνική μορφή, συκγρίσιμη με τους «στρέγουλους» («shtregulla») χορούς της Σκόδρας κ.ά.
• Το τραγούδι μπορεί κανείς να το ακούσει εδώ, χάρη στον συλλέκτη Ηλία Πιπέρη:
https://youtu.be/i-83KHyPwPo?si=VDp7PABcuHL83lkJ
Β΄. Σύμφωνα με την επίσημη βιογραφία της Ρόζας Εσκενάζυ, το 1955 ηχογράφησε περίπου 40 τραγούδια στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τον Αλβανό Ayden (Ajdin) Leskoviku (Αϊντίν Λεσκοβικιώτη).
Βλ. https://www.gazeteduvar.com.tr/amp/bir-istanbul-hanimefendisi-roza-eskenazi-haber-335065
Ο Ασλάν, αδελφός του Σέλιμ Λεσκοβικιώτη, διάσημου κλαρινετίστα της νότιας Αλβανίας, στις ΗΠΑ, κατά τις δεκαετίες 1940–1950 με τις δισκογραφικές του εταιρείες MI RE RECORD και BALKAN PHONOGRAPH RECORDS, συνεργάστηκε με ένα ευρύ δίκτυο μουσικών από την Αλβανία, την Ελλάδα, την Αρμενία, τη Βουλγαρία και τουρκόφωνους καλλιτέχνες στη Νέα Υόρκη, και προώθησε ηχογραφήσεις που έγιναν εντός και εκτός, ιδιαίτερα στην Κωνσταντινούπολη, μεταξύ αυτών και η εξαιρετική εμφάνιση της Ρόζας Εσκενάζυ και του Ουντί Χραντ. Αν και η αλβανική αγορά ήταν μικρή, ο Αϊντίν προώθησε δίσκους με παραδοσιακή μουσική ηχογραφημένη στη Νέα Υόρκη και στα Τίρανα για τους συμπατριώτες του.
Βλ. https://www.discogs.com/label/239867-Balkan?srsltid=AfmBOorsKhQlOxXWhGTDbkMMr9l0vOLXQYB7zBRvMlGtYA5kGflgeCAi
Όπως φαίνεται στη φωτογραφία του δίσκου με τίτλο «Τραγούδια και χοροί της Ελλάδας» ερμηνευμένα από τη Ρόζα Εσκενάζυ, εκείνη στέκεται στο κέντρο της ορχήστρας.
Στα αριστερά της φωτογραφίας, όρθιος, είναι ο Αϊντίν Λεσκοβικιώτης και το πρόσωπο με το βιολί είναι ο Σαμπρί Φεχίμι, αδελφός της σπουδαίας τραγουδίστριας Χαφιζέ Λεσκοβικιώτη. Είναι μια ιστορική φωτογραφία με όλη τη σημασία της λέξης, όπου συναντιούνται μαζί δάσκαλοι της βαλκανικής μουσικής από την Αλβανία, την Ελλάδα, την Τουρκία, την Αρμενία κ.ά. Ο δίσκος αυτός, που χρηματοδοτήθηκε και προωθήθηκε από τον Αϊντίν Λεσκοβικιώτη, περιέχει τα εξής τραγούδια και χορούς:
Πλευρά Α´
1. Ἔλα νὰ σοῦ κάνω ταῖρι– τσιφτετέλλι
2. Μανές τσιφτετέλλι ἄλα Πόλη
3. Πέρασαν τὰ μεσάνυχτα – καλαματιανό
4. Πόσες φορές μὲ γέλασες – καλαματιανό
5. Μπάμ καὶ μπούμ Μῆτρος – καλαματιανό
6. Σμυρναίικο μινόρε
Πλευρά B´
1. Πές τονε δὲν χάνεις – Συρτός τσιφτετέλλι
2. Ἀθηνούλα – Συρτός
3. Τὰ ἔμορφα χανουμἀκια – τσιφτετέλλι
4. Ἡ Μαρίκα στὴν Ἀθήνα – καρσιλαμᾶ
5. Δὲν θέλω νὰ μὲ παντρευθῇς – ἄσε με – ζεϊμπέκικο
6. Ὅσο βαρειά εἶν᾽τὰ σίδερα – ζεϊμπέκικο
Όσα γράψαμε παραπάνω είναι μόνο μια απλή εισαγωγή για να κατανοήσουμε τον πολιτιστικό πλούτο της βαλκανικής μουσικής, μετά την είσοδο των ευρωπαϊκών εγχόρδων στη λαϊκή μουσική συγκεκριμένων χωρών. Απομένει ακόμη πολλή έρευνα στο ευρύ ρεπερτόριο της Ρόζας Εσκενάζυ για να εντοπιστούν άλλες διασταυρώσεις ανάμεσα στους πολιτισμούς μας.
Το λέω αυτό επειδή φημολογείται ότι η Ρόζα έκανε μια περιοδεία και στην Αλβανία τη δεκαετία του 1930, κάτι που μένει να επιβεβαιωθεί (βλ. https://www.thenationalherald.com/born-to-sing-the-magnificent-roza-eskenazi/).
Ακόμη περισσότερη έρευνα απαιτεί η μοναδική δραστηριότητα του Αϊντίν Ασλάν Λεσκοβικιώτη και της εταιρείας του Balkan Phonograph Records.
Το έργο της Ρόζας Εσκενάζυ εξακολουθεί να γεννά περιέργεια σε κάθε εποχή. Το 2008, ο σκηνοθέτης Roy Sher γύρισε το ντοκιμαντέρ My Sweet Canary, μια διεθνής συμπαραγωγή που ακολουθεί τρεις μουσικούς από την Ελλάδα, την Τουρκία και το Ισραήλ στην αναζήτηση της ιστορίας της Ρόζας. Η ταινία κυκλοφόρησε την άνοιξη του 2011.
Η «αλβανική» ιστορία της Ρόζας μπορεί να είναι η πιο πρόσφατη από όλες!
Ο Βασίλ Σοφοκλή Τόλε είναι μουσικολόγος, μουσικοσυνθέτης, συγγραφέας, αντιπρόεδρος της Αλβανικής Ακαδημίας Επιστημών.
Μετάφραση από την αλβανική γλώσσα: Α. Σπύρου
