XHA ...IDHI
nga
Aristotel Spiro
Njeriu dëgjon lloj-lloj bisedash kur ndodhet në një hapësirë publike, atje ku zot është askushi dhe ka vend për të gjithë. Biseda me tema nga më të larmishmet, që nga ndeshja e djeshme e futbollit, lëvizjet taktike më të fundit të opozitës, drejtimet e kulinarisë vegjetariane, dietat e dobësimit e deri tek marrëdhëniet me vjehrrën e kunatat.
I ndodhur në mjedise të tilla, përpiqem të zgjoj instiktivisht intuitën time gjuhësore për të kuptuar përvojat ligjërimore të folësve: prejardhjen krahinore, shkollimin, udhëtimet, njohuritë për gjuhët e huaja...
Një situatë të ngjashme po ndiqja në një aeroport të Evropës duke pritur tek salla e daljes fluturimin për në Tiranë. Dy zonja energjike me veshje të hijshme, me syze dielli zhvendosur mbi flokë, po bisedonin tërë pasion. E kuptova menjëherë që njëra jetonte në Itali dhe tjetra në Greqi, sepse, jo vetëm që po diskutonin për politikat integruese të këtyre dy vendeve, por edhe melodika e frazës së secilës ndryshonte. Në mes të breshërive intonative të emigrantes së Italisë dëgjova disa herë fjalën “xha”, ndërsa bashkëbiseduesja e saj emigrante në Greqi bënte ca lëvizje të lehta e të pashpresa koke, ngaqë dukej qartë se nuk arrinte të kuptonte disa fjalë.
- Italia e ka aprovuar xha ligjin e shtetësisë, - tha ndër të tjera “zonja e Italisë”.
Por “xha”-ja kaloi rrëshqanthi nga receptorët kuptimorë të zonjës “greke”, duke rënë nëpër vrimat e zeza semantike.
Pastaj biseda mori tjetër drejtim për nga problemet më vetjake dhe në kohën që bëhesha gati të mbaja një largësi më diskrete, pikërisht në atë moment dëgjova zonjën “greke” të thoshte atë që mund të quhej gjuhësisht “hakmarrja” e saj ligjërimore:
- Ari im e ka një vajzë ...idhi.
- Kush??? – reagoi instiktivisht “italiania”.
- Djali im, Ari, - tha “grekja” që nuk arrinte të kuptonte bashkëbiseduesen.
Tjetra nuk e zgjati më.
Në fakt, historia e vogël ishte krijuar tashmë pa dijeninë e dy zonjave. E për këtë shërbenin ato dy fjalë të vogla, njëra italisht e tjetra greqisht: “xha”-ja dhe ...“idhi”.
Janë ato dy fjalë të vogla, por që ia vënë kapakun kohor një veprimi të së shkuarës, duke e vendosur në një largësi gati arkivuese veprimin.
L’ ho già fatto = E kam bërë xha...
Το έχω δοκιμάσει ήδη = E kam provuar idhi...
Cili është ai shkak që “xha”-ja dhe “idhi” ngulen në mendjen e atyre folësve dhe nyjëtohet me aq siguri? Dhe si shpjegohet ndjenja e një lehtësie çliruese me të thënë këto fjalë? Mos është kënaqësia e një triumfi vetëklasifikues shoqëror nëpërmjet të folurit apo thjesht kënaqësia shpirtërore e të shpëtuarit nga makthi i moskuptimit?
Mund të jenë të gjitha këto ose asgjë. Por është e sigurt se jeta e tyre nëpër mjediset e huaja folëse u ka zhvilluar disa sjellje e mënyra të reja të menduari që gjuhësisht shprehen vetëm në gjuhët vendase e nuk ndryshojnë, sado që të lëvizin në shtete me gjuhë të tjera, qoftë edhe në dheun mëmë, në Shqipëri.
Janë këto fjalë që bëhen pjesë përshkruese e instikteve tona të kushtëzuara, por të nyjëtuara në mjediset folëse të Shqipërisë, Kosovës e Maqedonisë Veriore, fitojnë pak nga pak edhe një vlerë klasifikuese të statusit të mëtuar shoqëror të përdoruesve. Ashtu si marka më e re e një celulari të zgjuar.
Kjo nuk është një dukuri e re. Të ndodhur mes gjuhësh të tjera, të mëdha e të vogla, shqiptarëve u është dashur të flasin vazhdimisht edhe një gjuhë tjetër veç gjuhës së tyre. E bashkë me gjuhët, kur ktheheshin në atdhe, sillnin me vete edhe ato fjalë më të shpeshta që dëgjonin e përdornin nëpër viset e mërgimit: fjalë italisht, greqisht, serbisht etj. Të kënaqur për epërsinë ekonomike dhe shoqërore siguruar nga përvoja mërguese, këto fjalë i përdornin edhe si një mjet imponimi të statusit të tyre të mëtuar. Nënteksti ishte i qartë: ne i përkasim kulturalisht një rangu më të lartë.
Përdorimi snob i fjalës “xha” (it. già) është i njohur që prej fillimeve të shekullit të kaluar. E fshikullon në një vjershë të vetën Luigj Gurakuqi:
Ma jena già mërzit; ktu as dreqi s’rri;
hala jan’ rozzi ed empi;
nder vende tjera kem, la Dieu merci,
shum qefe e passatempi.
Vjersha e L. Gurakuqit duket sikur është shkruar dje, kaq shumë i përshtatet realitetit të sotëm shqiptar. Ajo u referohet edhe nënteksteve shoqërore të përdorimit të qëllimshëm të fjalëve të huaja, por shpreh edhe qëndrimin mospajtues të autorit, i cili jep sugjerime dhe kritere për përdorimin e fjalëve të huaja. Ia vlen që të citojmë si përmbyllje 5-6 strofa të tjera të kësaj vjershe:
S’po flasim per buon giorno e buna sera,
kto fjalë i ndijmë pa da:
do m’u përshndetë thonë tash deri kali imera,
guttmorgen herren disa.
Pra ju, shqiptar’t e ri pade m’diftoni
ku e zut ket far’ njerziet
qi mbaheni si t’ardhun nga Londoni,
prej Francës o prej Austriet?
Kjetë ndoshta der n’Triesht’ o n’Dobrovnik,
der n’Vjenë o der n’Trebinë,
o shkuet n’Ismir, n’Paris o n’Venedik,
o der n’t’ vorfnën Cetinë
e meiherë ndrruet, meiherë filluet me thanë
që na s’kemi njerzi;
qi s’nderojmë gratë, që dorën s’dijnë me e dhanë,
që s’dijmë me ndejë n’shoqni!
Une pra kam sa dit qi rri n’dhe t’huej
e s’mundem me e zanë besë
qi t’jenë njerzi kto punë; qi i thrras, n’gjuhë tuej;
afectée politesse.
T’kqyrim, gjithsa mendohna, për Atdhe,
mos m’e marrue Shqipninë;
t’marrim prej tjerve çka t’jenë mirë për ne
e t’lamë m’njen’ anë teprinë.
L. Gurakuqi, pra, nuk është mohues ndaj kulturave të huaja. Përkundrazi, është pranues ndaj çdo elementi të domosdoshëm, por gjithmonë duke ruajtur dinjitetin.
Sot XHA-ja tenton të bëhet shënuese e një sjelljeje intelektualiste snobuese jo vetëm ndër emigrantët, por bash në qendër të Tiranës, si element i një lloj mode ligjërimore të kafeve të Bllokut. Nga kjo pikëpamje kjo fjalë italiane mund të ndihet më me fat se IDHI grek, që kufizohet vetëm ndër emigrantët që jetojnë në Greqi.
Pas epokës së palavdishme të purizmit gjuhësor, që u nxit nga laboratorët anakronikë institucionalë të Shqipërisë socialiste, kjo prirje e tanishme ndoshta vjen si një reagim ndaj saj.
Por shqipja e paska një fjalë që u përgjigjet si kuptimisht ashtu edhe funksionalisht xha-së italiane dhe idhi-t grek. Është e mirënjohura tashmë (ose tanimë) që mund të përdoren pa rrezikuar aspak pozitën sociale të çdokujt që flet shqip. Përkundrazi, mund të bëhej kjo një modë ligjërimore.
Pasojat dramatike të izolimit komunist lanë vrraga të thella në mendësinë e njerëzve deri në atë masë sa degramatikalizuan apo desemantizuan edhe disa nocione kohore, të lokalizueshme megjithatë andej-këtej nëpër dialekte e të folme (si, p.sh. tash, tash sa kohë etj.).
Për t’i shprehur këto nocione nuk ka nevojë të thërrasim për ndihmë fjalët e huaja, nëse përkatëset e tyre ekzistojnë tashmë në gjuhën shqipe. Mund të udhëtojmë të qetë drejt Tiranës, apo mund ta pimë kafen paqësisht në Bllok (dhe gjithkund) duke i lënë në vendin e tyre si xha-në ashtu edhe ... idhi-n.
Në fakt, historia e vogël ishte krijuar tashmë pa dijeninë e dy zonjave. E për këtë shërbenin ato dy fjalë të vogla, njëra italisht e tjetra greqisht: “xha”-ja dhe ...“idhi”.
Janë ato dy fjalë të vogla, por që ia vënë kapakun kohor një veprimi të së shkuarës, duke e vendosur në një largësi gati arkivuese veprimin.
L’ ho già fatto = E kam bërë xha...
Το έχω δοκιμάσει ήδη = E kam provuar idhi...
Cili është ai shkak që “xha”-ja dhe “idhi” ngulen në mendjen e atyre folësve dhe nyjëtohet me aq siguri? Dhe si shpjegohet ndjenja e një lehtësie çliruese me të thënë këto fjalë? Mos është kënaqësia e një triumfi vetëklasifikues shoqëror nëpërmjet të folurit apo thjesht kënaqësia shpirtërore e të shpëtuarit nga makthi i moskuptimit?
Mund të jenë të gjitha këto ose asgjë. Por është e sigurt se jeta e tyre nëpër mjediset e huaja folëse u ka zhvilluar disa sjellje e mënyra të reja të menduari që gjuhësisht shprehen vetëm në gjuhët vendase e nuk ndryshojnë, sado që të lëvizin në shtete me gjuhë të tjera, qoftë edhe në dheun mëmë, në Shqipëri.
Janë këto fjalë që bëhen pjesë përshkruese e instikteve tona të kushtëzuara, por të nyjëtuara në mjediset folëse të Shqipërisë, Kosovës e Maqedonisë Veriore, fitojnë pak nga pak edhe një vlerë klasifikuese të statusit të mëtuar shoqëror të përdoruesve. Ashtu si marka më e re e një celulari të zgjuar.
Kjo nuk është një dukuri e re. Të ndodhur mes gjuhësh të tjera, të mëdha e të vogla, shqiptarëve u është dashur të flasin vazhdimisht edhe një gjuhë tjetër veç gjuhës së tyre. E bashkë me gjuhët, kur ktheheshin në atdhe, sillnin me vete edhe ato fjalë më të shpeshta që dëgjonin e përdornin nëpër viset e mërgimit: fjalë italisht, greqisht, serbisht etj. Të kënaqur për epërsinë ekonomike dhe shoqërore siguruar nga përvoja mërguese, këto fjalë i përdornin edhe si një mjet imponimi të statusit të tyre të mëtuar. Nënteksti ishte i qartë: ne i përkasim kulturalisht një rangu më të lartë.
Përdorimi snob i fjalës “xha” (it. già) është i njohur që prej fillimeve të shekullit të kaluar. E fshikullon në një vjershë të vetën Luigj Gurakuqi:
Ma jena già mërzit; ktu as dreqi s’rri;
hala jan’ rozzi ed empi;
nder vende tjera kem, la Dieu merci,
shum qefe e passatempi.
Vjersha e L. Gurakuqit duket sikur është shkruar dje, kaq shumë i përshtatet realitetit të sotëm shqiptar. Ajo u referohet edhe nënteksteve shoqërore të përdorimit të qëllimshëm të fjalëve të huaja, por shpreh edhe qëndrimin mospajtues të autorit, i cili jep sugjerime dhe kritere për përdorimin e fjalëve të huaja. Ia vlen që të citojmë si përmbyllje 5-6 strofa të tjera të kësaj vjershe:
S’po flasim per buon giorno e buna sera,
kto fjalë i ndijmë pa da:
do m’u përshndetë thonë tash deri kali imera,
guttmorgen herren disa.
Pra ju, shqiptar’t e ri pade m’diftoni
ku e zut ket far’ njerziet
qi mbaheni si t’ardhun nga Londoni,
prej Francës o prej Austriet?
Kjetë ndoshta der n’Triesht’ o n’Dobrovnik,
der n’Vjenë o der n’Trebinë,
o shkuet n’Ismir, n’Paris o n’Venedik,
o der n’t’ vorfnën Cetinë
e meiherë ndrruet, meiherë filluet me thanë
që na s’kemi njerzi;
qi s’nderojmë gratë, që dorën s’dijnë me e dhanë,
që s’dijmë me ndejë n’shoqni!
Une pra kam sa dit qi rri n’dhe t’huej
e s’mundem me e zanë besë
qi t’jenë njerzi kto punë; qi i thrras, n’gjuhë tuej;
afectée politesse.
T’kqyrim, gjithsa mendohna, për Atdhe,
mos m’e marrue Shqipninë;
t’marrim prej tjerve çka t’jenë mirë për ne
e t’lamë m’njen’ anë teprinë.
L. Gurakuqi, pra, nuk është mohues ndaj kulturave të huaja. Përkundrazi, është pranues ndaj çdo elementi të domosdoshëm, por gjithmonë duke ruajtur dinjitetin.
Sot XHA-ja tenton të bëhet shënuese e një sjelljeje intelektualiste snobuese jo vetëm ndër emigrantët, por bash në qendër të Tiranës, si element i një lloj mode ligjërimore të kafeve të Bllokut. Nga kjo pikëpamje kjo fjalë italiane mund të ndihet më me fat se IDHI grek, që kufizohet vetëm ndër emigrantët që jetojnë në Greqi.
Pas epokës së palavdishme të purizmit gjuhësor, që u nxit nga laboratorët anakronikë institucionalë të Shqipërisë socialiste, kjo prirje e tanishme ndoshta vjen si një reagim ndaj saj.
Por shqipja e paska një fjalë që u përgjigjet si kuptimisht ashtu edhe funksionalisht xha-së italiane dhe idhi-t grek. Është e mirënjohura tashmë (ose tanimë) që mund të përdoren pa rrezikuar aspak pozitën sociale të çdokujt që flet shqip. Përkundrazi, mund të bëhej kjo një modë ligjërimore.
Pasojat dramatike të izolimit komunist lanë vrraga të thella në mendësinë e njerëzve deri në atë masë sa degramatikalizuan apo desemantizuan edhe disa nocione kohore, të lokalizueshme megjithatë andej-këtej nëpër dialekte e të folme (si, p.sh. tash, tash sa kohë etj.).
Për t’i shprehur këto nocione nuk ka nevojë të thërrasim për ndihmë fjalët e huaja, nëse përkatëset e tyre ekzistojnë tashmë në gjuhën shqipe. Mund të udhëtojmë të qetë drejt Tiranës, apo mund ta pimë kafen paqësisht në Bllok (dhe gjithkund) duke i lënë në vendin e tyre si xha-në ashtu edhe ... idhi-n.
© Aristotel Spiro
© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”
