DEBATI PËR STANDARDIN DHE REVIZIONISTËT E SHQIPES MODERNE

Nga 

Aristotel Spiro

Më 1992 u përkujtua nëpërmjet një konference shkencore Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe. Aty u shpreh nevoja e rishikimeve, por mendimet për nevojën e ndryshimit të Gjuhës Letrare Kombëtare Shqipe (GJLKSH) ose Standardit, siç ishte emërtuar tashmë, ishin shprehur me t’u rrëzuar komunizmi. Gjuhëtarët parimisht pajtohen për nevojën e ndryshimeve në standard, meqenëse gjuha me kalimin e kohës ndryshon dhe këto ndryshime ndikojnë pashmangërisht edhe në normën gjuhësore.
Mirëpo, nevoja e ndryshimeve në standard u shtrua prej disash si nevojë për ndryshimin e krejt standardit. Kjo nevojë u shtrua vijimisht si kërkesë imperative dhe u justifikua duke e paraqitur vënien e toskërishtes në bazë të standardit si një zgjidhje politike të imponuar nga udhëheqja komuniste e Shqipërisë. Kërkesa maksimale revizioniste ishte krijimi i standardit letrar verior për të vënë në vend një gabim historik që i ishte bërë gegërishtes.
Gjatë këtyre dy dekadave janë zhvilluar edhe veprimtari të tjera shkencore me temë ndryshimin e standardit. Në Tiranë, Prishtinë, Durrës etj. kanë kumtuar e referuar shumë studiues lidhur me këtë, por nuk është rënë dakord për ndonjë zgjidhje të pranueshme. Mbështetësit e rigjallërimit të standardit gegë nuk propozuan ndonjë gramatikë të kodifikuar të tij. Praktikisht një pjesë studiuesish edhe kanë shkruar në shtyp në gegërishten e Shkodrës, por kjo formë gjuhësore nuk mund të quhet standard.
Nga ana tjetër, reformatorët minimalistë përfunduan në diskutimin e disa rasteve që kanë të bëjnë me drejtshkrimin e zanores ë. Në cilat raste që shkruhet mund të mungojë, dhe në cilat raste që nuk shkruhet mund të përdoret?
I gjithë diskutimi u krye brenda një suaze administrative të paqartë, në një kontekst reformimesh e deformimesh institucionale, ku nismëtarë bëheshin drejtues organizmash akademikë e shkencorë. Reaksioni ka qenë i fortë, sidomos nga një pjesë gjuhëtarësh që kanë qenë të pranishëm në Kongresin e Drejtshkrimit të vitit 1972.

Por nga dhe si duhet të fillojë diskutimi? Çfarë nuk bind që çështja rimerret vazhdimisht pa gjetur një zgjidhje të kënaqshme? Objekt i gjykimit tashmë është jo vetëm standardi shqip, por edhe vetë diskutimi i deritanishëm për të. Meqenëse kanë kaluar mbi dy dekada, pyetja duhet bërë ndoshta në kohën e shkuar. Nga duhej filluar diskutimi për standardin? Nga mohimi apo rishikimi i tij?

Nëse duhej mohuar, atëherë do të krijohej një gjuhë standarde e re, apo krahas kësaj një standard “verior”, gegë? Dhe cila do të ishte forma e tij? Elbasanishtja, shkodranishtja apo “kosovarishtja”? Po rishikimi si do të bëhej? Do të ishte edhe ai një krijim i një standardi paralel, apo ndërshtënia e elementeve gramatikore të gegërishtes në standard (si p.sh. e ashtuquajtura “paskajore gege”) ose elementeve karakterizuese leksikore (p.sh. emërtimi intelektualist josistemor “gegnishte” në vend të gegërishte, siç po bëhet e modës nga disa kolegë).
Është jashtë çdo dyshimi që gjithë pjesëmarrësit në debat kanë zhvilluar një argumentim të nisur nga dëshira e mirë për të përmirësuar gjendjen. Mirëpo a është e qartë se cila është gjendja gjuhësore në gjithë hapësirën shqipfolëse? Cilat janë problemet e vërteta të ligjërimit shqip sot? Cilët duhet të jenë pjesëmarrësit në diskutim? Duhet të jenë njerëzit e thjeshtë, politikanët, apo t’ua lëmë gjuhëtarëve ta zgjidhin këtë punë? Po cilëve gjuhëtarë? A mjaftojnë vetëm argumentet filologjike gjuhësore për të mbështetur propozimet e zgjidhjeve apo duhen edhe argumente të tjera? Cilat skema teorike duhen zbatuar?
Ose më thjesht: Cila gjuhë shqipe nevojitet sot? A është e mjaftueshme gjuha e kodifikuar nga Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972, apo duhen kryer ndryshime?

Çfarë ishte Kongresi i Drejtshkrimit: një arritje historike apo një padrejtësi historike?

Që Kongresi i Drejtshkrimit përbën ngjarjen më kulmore në historinë e gjuhës shqipe, kjo nuk është e vështirë të kuptohet. Është hera e parë që shqiptarët kanë një kod komunikimi të përbashkët. Si në pikëpamje të komunikimit, ashtu edhe në atë të identitetit gjuha letrare kombëtare funksionon në mënyrë njësuese. Ky kod i njësuar shtrihet edhe tek shqiptarët e Jugosllavisë së dikurshme dhe bota komunikon me shqiptarët në një gjuhë.

Drejtshkrimi

Rregullat e «Drejtshkrimit të gjuhës shqipe» (1973), «Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe» (1976), Fjalorët e gjuhës shqipe (1980, 1984), Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme shqipe (1976, 1992), «Rregullat e pikësimit në gjuhën shqipe» (2002) si dhe vepra të tjera normative përbëjnë dokumentimin themelor të GJLKSH, të përpunuara në të gjitha aspektet, pas një pune të gjithanshme kërkimore-shkencore e studimore. Këto vepra nuk bëhen brenda një nate, as mund të manipulohen politikisht, sikundër është shkruar shpeshherë nga disa kritikues. Duhet studiuar gjuha në përmasat e saj diakronike e diatopike. E në këtë pikë nuk mund të mohohen studimet sistematike të dialekteve të shqipes, të organizuara nga Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë para dhe pas Kongresit të Drejtshkrimit.
Me unifikimin e vet shqipja siguroi një prestigj të lartë si kod gjuhësor. Ajo u përhap me shpejtësi në të gjitha hapësirat shqipfolëse, falë sistemit arsimor dhe radiotelevizionit. Ekzistenca e këtij kodi të përbashkët mundëson sot ndërkuptueshmërinë midis shqipfolësve nga Prishtina, Shkodra, Tetova, Elbasani, Korça e Gjirokastra. Tirana, si kryeqytet i Shqipërisë, luan rolin e një metropoli gjuhësor, të një gjeneruesi modelesh shprehëse ligjërimore.
GJLKSH u quajt pas viteve 1990 Shqipe Standarde (SHS). Besoj se kjo nuk është thjesht një preferencë terminologjike, por një përzgjedhje rikonceptualizuese e ndryshimeve të ndodhura pas Kongresit të Drejtshkrimit. SHS zuri vend mbizotërues në ndërgjegjen gjuhësore të shqipfolësve si një pikë reference që rregullon ligjërimin dhe kultivon shprehi të reja komunikative.
Koha është gjykatësi më i rreptë dhe sot mund të shihet se si SHS është një realitet i pamohueshëm. Ajo flitet e shkruhet në të gjitha hapësirat shqipfolëse, në shkollë, në administratë e në media, në letërsi e në shkëmbimet tregtare, në gjithë mjediset publike, si në jug ashtu edhe në veri të Shqipërisë, por edhe në Kosovë, në Mal të Zi e në ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë. SHS flitet në Shkodër, në Prizren e në Peshkopi, ku dialekti gegë mbizotëron. Por flitet edhe në Korçë, Vlorë, Gjirokastër, Përmet e Sarandë. Dikush mund të thotë që toskërishtja dhe SHS janë e njëjta gjë. Por ata që i njohin mirë të folmet toske e dinë mirë se ka ndryshime të dukshme (sidomos fonetike) midis toskërishtes dhe SHS. Kështu shpjegohet pse kastigimi gjuhësor drejtohet jo vetëm kundër bartësve të gegërishtes por edhe atyre të toskërishtes. Mund të përmendim, p.sh., fonolektin (sistemin fonetik dialektor) të Korçës, Pogradecit, Librazhdit, por edhe Gjirokastrës, Sarandës, Vlorës etj., që bëhen shpesh objekt humori. Ky lloj kastigimi gjuhësor mund të interpretohet tërthorazi edhe si dëshmi e prestigjit që gëzon sot SHS.

A mund të diskutohet për krijimin një standardi gegë të shqipes?

E them me bindje që çdo diskutim i tillë do të ishte pa ndonjë vlerë praktike ose teorike të veçantë si dhe kohë e humbur. Ka mjaft anarki sot në shoqërinë shqiptare. Nuk i duhet dhe anarkia gjuhësore. Ka mjaft korrupsion. Nuk i bën mirë as korrupsioni gjuhësor. Dhe me këtë nënkuptoj çdo manipulim institucional nëpërmjet komisionesh, konferencash, simpoziumesh, deklaratash individësh apo grupesh etj.

A ka dështim të Shqipes Standarde?

Aspak. Përkundrazi. Ka një dështim të politikave gjuhësore të paqarta dhe të paragjykuara. A ka vështirësi në përvetësimin dhe ngulitjen e Shqipes Standarde  Vështirësi ka, por këto nuk kanë lidhje me vetë standardin gjuhësor. Kanë lidhje me standardet ekonomike e kulturore, kanë lidhje me politikat arsimore që janë ndjekur. Kanë lidhje me nivelin kulturor të shoqërisë. Le të edukohemi më shumë, le të përpiqemi të komunikojmë si një bashkësi harmonike gjuhësore e shoqërore dhe do të reshtim së menduari e së foluri në mënyrë diverguese. Fajin nuk na e ka standardi si kod, por zëvendësimi i respektit nga logjika e forcës dhe egoizmit. Fajin nuk e kanë as dialektet e të folmet, të cilat janë elemente kulturore identitare dhe si të tilla duhen respektuar e kultivuar. Fakti që diskutimin mbi të ashtuquajturin problem (që nuk ekziston!) të Standardit e bëjmë në Standard tingëllon si paradoks në dëm të thelbit të këtij diskutimi.

Por a mund të flitet për ndryshime në Shqipen Standarde?

Është logjike që të priten ndryshime, meqenëse gjuha si sistem e si institucion shoqëror i një natyre të veçantë ndryshon me kalimin e kohës. Veçse këtu ndryshimet nuk bëhen me revolucion. Ky është një mësim që e di edhe studenti mediokër i degës së gjuhësisë. E ka shprehur gjer edhe Stalini, i cili nga pozitat e sundimit autarkik kishte mundësinë të ideonte shumë marrëzira politikash gjuhësore.

Ndryshimet në gjuhë nuk mund t’i vendosin as gjuhëtarët. Këtë fuqi e ka vetëm tërësia e folësve të shqipes. Gjuhëtarët megjithatë mund të vërejnë cilat janë ndryshimet e kryera. Nga duhet filluar?
Alternativa nuk është për një apo dy standarde. Nuk është mandej as alternativë për një standard të pandryshuar apo të deformuar ose hermafrodit. Nga njëra anë është respekti për Shqipen Standarde dhe nga ana tjetër mosrespekti dhe zelli naiv për të propozuar ndryshime. Ky është kufiri i seriozitetit nga ilariteti. Gjuhëtarët duhet ta studiojnë mirë gjuhën dhe të shikojnë përdorimin e saj në të gjitha nivelet ligjërimore dhe të shohin prirjet e zhvillimit. Duhet të bëjnë propozime në bazë të këtyre studimeve dhe propozimet t’u jepen për diskutim përdoruesve më të kualifikuar të gjuhës, që janë mësuesit e gjuhës e të letërsisë, mësuesit dhe pedagogët e tjerë në të gjitha nivelet e sistemit arsimor, por edhe gjithë njerëzit e shkolluar brenda e jashtë shtetit dhe që kanë një ndjenjë gjuhësore të zhvilluar e gjykim për gjuhën. Jam i sigurt se një pjesëmarrje e tyre në diskutim do të jetë shumë e vlefshme dhe do t’ua kthjellojë mendjen gjuhëtarëve. Pas këtij diskutimi të gjerë mund të kenë të drejtën për të rivlerësuar propozimet e tyre dhe për të miratuar ndryshime të kufizuara në pjesë të caktuara të sistemit të Shqipes Standarde.

Por sa studime janë bërë deri më sot për standardin? Sa punime diplomash e teza disertacionesh janë hartuar?
Druaj se studime të tilla të thelluara nuk ka. Duke e pranuar Shqipen Standarde si të vetmen alternativë normative për të ardhmen, duhet parë se çfarë ka ndryshuar nga viti 1972 deri më sot dhe që duhet përfshirë në inventarin e zgjedhjeve gjuhësore të shqipfolësve.

Mendoj se në këto 40 vitet e fundit kanë ndodhur dy ngjarje shumë të rëndësishme që kanë ndikuar në sistemin e Shqipes Standarde:

1) Hapja e Shqipërisë ndaj botës. Kjo nënkupton një integrim më të madh të kulturës shqiptare në kulturën e përgjithshme botërore, një ballafaqim më të shpeshtë me këtë kulturë, vendosje përkatësish semiologjikë midis kulturës vendase dhe kulturave të tjera. Kjo ka pasojat e veta gjuhësore: është rritur numri i folësve që zotërojnë një a më shumë gjuhë të huaja. Gjuha shqipe bëhet e krahasueshme me gjuhë ndikimi ndërkombëtar si anglishtja, frëngjishtja, gjermanishtja, por edhe me gjuhë më të vogla, por që ka pasur tradicionalisht marrëdhënie si italishtja ose greqishtja. Mënyra të reja të menduari e jetese po zënë vend në jetën e shqiptarëve. Këto kanë shprehjen e vet semiologjike gjuhësore, nëpërmjet hyrjes së mijëra fjalëve të reja, shënjuese sendesh e nocionesh të panjohura më parë, por edhe nëpërmjet përdorimit të sintagmave e modeleve sintaksore të huaja, kryesisht angleze.
Ligjërimi publik është liberalizuar shumë. Media shqipfolëse nyjëton një pafundësi tekstesh të shkruara e të folura, shpesh të ndërtuara në bazë të informacionit që jepet në mediet simotra anglishtfolëse. Media vendase bëhet faktor i rëndësishëm për përhapjen e risive gjuhësore, por njëkohësisht edhe të shfaqjes së një lloj inflacioni gjuhësor për shkak të domosdoshmërisë së një performance të vazhdueshme gjatë gjithë kohës. Nuk është sigurisht punë e lehtë që orë e çast realiteti të projektohet gjuhësisht në trajtën e vet më të mirë. Këtu e kanë burimin edhe shumë pasaktësi, gabime, deformime që gjuhësisht shprehen me shkelje gjuhësore e normative.
Në këto kushte një rol të madh duhet të luajë shkolla shqiptare, në të cilën mësimi i gjuhës shqipe duhet të zërë vend të rëndësishëm. Veçse nuk mjafton përvetësimi i rregullave drejtshkrimore, drejtshqiptimore e gramatikore, por edhe i rregullave dhe etikës së komunikimit.
2) Krijimi i shtetit të Kosovës. Me krijimin e Republikës së Kosovës u zgjerua hapësira gjeografike e SHS. Kjo megjithatë nuk është thjesht një ndryshim i përmasës gjeografike, por ka pasoja në krejt sistemin e SHS. Një pjesë kosovarizmash kanë qenë përdorur edhe më parë suksesshëm në mbarë shqipen, por tani, me rritjen e kontakteve gjuhësore më shumë njësi leksikore e gramatikore kosovare kërkojnë vendin e tyre në sistemin gjuhësor mbarëshqiptar. Janë disa njësi që lidhen me situatat e veçanta ligjërimore ku nyjëtohet kosovarishtja, të cilat përvijohen nga birësimi i SHS, ndikimi i të folmeve të ndryshme kosovare, trashëgimi i ndikimeve të përdorimeve serbokroate dhe sidomos nga përdorimet që sugjeron konteksti pragmatologjik-kulturor i shtetit të pavarur. Këto fjalë karakteristike, që kanë hyrë në fondin e përbashkët të shqipes, duhen identifikuar dhe inventarizuar. Ndër to, një pjesë e vogël do të kenë prirjen të përdoren nga të gjithë shqipfolësit, ndërsa pjesa tjetër do të shërbejë si një mjet gjuhësor karakterizimi i bashkësisë shqipfolëse kosovare.

Lidhur me faktorët e mësipërm mund të kërkohet fjala e gjuhëtarëve për të vendosur se ç’qëndrim do të mbahet ndaj fjalëve dhe ndërtimeve të huaja që kanë hyrë së fundi në përdorimin e shqipfolësve. Si do të bëhet përshtatja e tyre brenda sistemit gjuhësor?

Si do t’i përballojë gjuha shqipe kulturat e tjera? Me frikë apo me dinjitet? Domethënë, a do të mbahet ai qëndrim i prerë, p.sh., tek drejtshkrimi i emrave të përveçëm të huaj, apo do të ndiqet një rregull më elastik duke pranuar në situata të caktuara ligjërimore edhe grafinë origjinale latine, ose transkriptimin e përgjithësuar latin emrave të përveçëm?

Në kuadrin e problematikës së përgjithshme, dëshiroj të vë në dukje edhe dy çështje që lidhen me interpretimin e alfabetit të shqipes: E para ka të bëjë me diskutimin nëse dyshkronjëshat do të interpretohen si një grafemë (dhe çështja merr fund me kaq), apo si dy grafema, sikundër sugjeron edhe emri i tyre (e në këtë rast ato, pavarësisht nga vlera fonetike e kombinimit të tyre që mbetet e pandryshuar, nuk mund të llogariten si një grafemë e veçantë dhe prandaj duhen hequr nga lista e alfabetit). E dyta ka të bëjë me pranimin në alfabetin shqip të grafemës W, e cila njeh sot praktikisht një denduri të madhe, sidomos ndër përdoruesit e rrjetit kompjuterik botëror (www). Është një çështje që e kam ngritur edhe më parë (gaz. “Shekulli”, 12.12.2008) dhe e shoh të përkrahur praktikisht nga Ali Dhrimo dhe Rami Memushaj, që përfshijnë në “Fjalorin Drejtshkrimor të Gjuhës Shqipe” (2011) shkronjën W, nën të cilën renditen disa fjalë të huaja që përdoren tashmë në shqipe. Këto janë pyetjet praktike që kërkojnë përgjigje nga gjuhëtarët dhe jo rikthimi në debatin para Kongresit të Drejtshkrimit për të shkruar apo për të mos shkruar ë-në apo j-në në pozicione të caktuara.

Gjuhëtarët ftohen të shprehen për çështje të tjera që shtron praktika ligjërimore e përdorimit të sotëm të SHS. Janë përgjithësuar disa përdorime të gabuara ose ekzistojnë dysorë të paparashikuar nga drejtshkrimi. Si do të veprohet në këto raste? P.sh., do të shkruhet pashka, krishtlindja (njëjës me shkronjë të vogël) Pashka, Krishtlindja (njëjës dhe me shkronjë të madhe), apo pashkët, krishtlindjet (shumës), Pashkët, Krishtlindjet (shumë me shkronjë të madhe)? Emrat e ditëve të javës dhe të muajve do të lejohet të shkruhen me shkronjë të madhe, sikundër e shkruajnë përditë pa vuajtur aspak kanale televizive kinse prestigjioze? 

Konstatohen edhe gabime të tjera në përdorimin e pronorëve, që janë përgjithësuar në përmasa që më duken alarmante, saqë sot mund të bëhet fjalë për ndarje të shqiptarëve në dy kategori: në shqiptarë që thonë çuni jot, shoku jot, ekipi jonë, djali jonë, vajza tënde, vajzës tënde, nënës tënde dhe në shqiptarë që thonë çuni yt, shoku yt, ekipi ynë, djali ynë, vajza jote, vajzës sate, nënës sate etj.
Ka raste të tjera gramatikore të një përshtatjeje të paparashikuar në rregullat e drejtshkrimit: Do të thuhet lekë të rinj apo lekë të reja (sikundër thuhet rëndom), meqenëse leku është në gjininë mashkullore dhe nuk e ndërron gjininë në shumës.
Në fushën e leksikut, mund të vërehen raste përdorimi të pajustifikuar fjalësh, si p.sh. “pozitë” si antonim të “opozitë”, që është një shpikje shqiptare; “personazh” për“personalitet” ose “person”; “feminist” për “gjahtar femrash”; “pederast” për “homoseksual”; “pikant” për “domethënës” ose “karakteristik” etj. etj.
Mund të ketë edhe mjaft raste të ngjashme praktike, të cilat kërkojnë standardizim. Ato duhen bërë objekt diskutimi, dhe jo “gjimnastikat” teorike apo akrobacitë gramatikore, të cilat nuk çojnë asgjëkund.
Midis administratës shtetërore dhe gjuhëtarëve duhet të ekzistojë një komunikim i institucionalizuar dhe transparent, ku të shprehet publikisht mendimi i argumentuar për performancën publike të ligjëratës shqipe.
Ajo që i duhet sot shoqërisë shqiptare është përmirësimi i komunikimit dhe jo ndërlikimi i saj. Nuk i duhen rregulla të reja, por funksionalitet i gjuhës. Kujdesi në përdorimin e gjuhës është respekt për vlera shpirtërore të krijuara gjatë shekujve, por edhe një tregues vetëvlerësimi kolektiv dhe individual.
Revizionistët e Shqipes Standarde janë të destinuar të tejkalohen nga koha dhe të «mbyten» në ujërat e thella të ligjërimit shqip.


Botuar së pari në gazetën Shekulli më 30. 06. 2014

PËRKTHIM apo SHQIPËRIM?

PËRKTHIM apo SHQIPËRIM? 

nga 

Aristotel Spiro

Këto radhë po i shkruaj duke marrë shtysë nga një koment i zonjës Suzana, që i bëri një poezie me titullin «Arkesilas» të poetit dhe piktorit surrealist grek (me disa rrënjë shqiptare) Nikos Engonopulos (1907-1985), përkthyer prej meje dhe publikuar në një faqe në facebook të titulluar «Antologji e përhershme e Letërsisë Greke». 
Kur publikoj përkthime poezish ose tekstesh të tjera, përdor zakonisht foljen «përkthej». Kjo fjalë më duket mjaft e përshtashme për të përshkruar atë që kam kryer. Fjala «përkthim» është përgjithësuar si e përshtatshme semiologjikisht dhe dinjitoze  shoqërisht për të shprehur veprimtarinë që shënon. 
Por një pjesë përkthyesish parapëlqejnë fjalën «shqipërim»/«shqipëroj», me sa duket nga autoriteti i përkthimeve letrare të Fan S. Nolit. 
Në fakt, F. S. Noli zbatoi një model përkthimi letrar në kushte të caktuara letrare, gjuhësore, shoqërore, politike, duke e orientuar tekstin origjinal nga konteksti gjuhësor kulturor vendas. Vetëm kështu do ta kuptonin lexuesit shqiptarë atë sistem shenjor të kulturave të huaja, të cilat ose nuk i njihnin, ose i lexonin në origjinal. 
Duke pasur një ndjenjë gjuhësore të zhvilluar shqipe arriti të përshtaste përbukuri shumë huazime fjalësh, që dukej sikur përdoreshin prej kohësh nga lexuesit shqiptarë. 
F. S. Noli gjatë përkthimit ndihej shumë i çlirët dhe «nuk përtonte» të largohej nga origjinali. Nuk e shihte si mëkat, aq më tepër që këtë çlirësi e kishte provuar edhe me përkthimin e teksteve fetare (për përkthimin e të cilave përdorte termin kthej, duke u shprehur se «ia morën shpirtin»).  
Por lexuesi ka pretendimin e ligjshëm që të ndihet i sigurt se ku është kufiri i tekstit origjinal nga teksti i përkthyer, dhe madje këtë gjë duhet ta sigurojë duke lexuar tekstin e përkthyer. 
Në këtë rast përgjigjja e përkthyesit nuk mund të jetë: «Mëso gjuhë të huaja dhe lexoji autorët në origjinal!» 
Përkthyesi i mirë nuk mjaftohet vetëm tek respekti ndaj vetes dhe punës së tij. Mandej, nuk mund të tundohet duke e përdorur gjuhën pritëse si një mjet demonstrimi të personalitetit të vet letrar ose gjuhësor. 
Përkthyesi duhet të jetë aq kurajoz sa t'i qaset edhe autorit më të vështirë, por duhet të jetë njëkohësisht aq modest, sa të lërë autorin të ecë përpara dhe ai ta ndjekë nga pas. 
Për këtë arsye, më shumë se shqipërimin unë zgjedh përkthimin. 
Prandaj shënoj gjithmonë: Përktheu Aristotel Spiro / A. Spiro / A.S. 
Ka dy arsye që parapëlqej fjalën «përkthim».
1) sepse dua t'i jap termit prestigjin e merituar, duke e konsideruar si më përfaqësuesin për këtë veprimtari;
2) sepse nuk dua të shpërdoroj me fjalën «shqipërim», të cilën një pjesë kolegësh e përdorin me ose pa skrupull duke u vetëvlerësuar si ustallarë të përkthimit.
Siç përmenda më lart, përkthimin dhe shqipërimin i konsideroj si dy qasje të ndryshme të tejçimit të tekstit nga një gjuhë në tjetrën: 
Përkthimi është respekt për tekstin origjinal, për autorin, ndërsa shqipërimi është respekt për tekstin mbërritës, që është shfajësues i gjithçkaje. 

RISHIKIMI I DREJTSHKRIMIT NUK ËSHTË VETËM ÇËSHTJE DREJTSHKRIMORE

Nga 

Aristotel Spiro 

Në shtypin e përditshëm dhe nëpër tubime universitare / akademike është ngritur vazhdimisht zëri për rishikimin e drejtshkrimit. Një kërkesë e tillë është e arsyeshme, po të kihet parasysh periudha gjysmëshekullore që ka kaluar pas Kongresit të Drejtshkrimit (1972) dhe sidomos ndryshimet shoqërore që ndodhën pas rënies së komunizmit, hapjes së Shqipërisë ndaj botës dhe pavarësisë së Kosovës. Të tre këta faktorë, së bashku me demokratizimin e kanaleve të komunikimit (prej lëvizjes së lirë, internetit dhe rrjeteve sociale, telefonisë celulare dhe pajisjeve të zgjuara komunikuese) e kanë vendosur shqipen dhe folësit e saj përpara një larmie ligjërimore të jashtëzakonshme me përdorime fjalësh e frazash, të cilat Rregullat e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1973) as që mund t'i parashikonin.
Por edhe një pjesë zgjidhjesh që u dhanë, praktika drejtshkrimore e shumicës së përdoruesve të shqipes i përgënjeshtroi. Është e qartë se ta reduktosh rishikimin e drejtshkrimit në ndreqjen e disa rregullave, riformulimin e disa të tjerave, është thjeshtim i problemit. Nuk na shpëton as përgatitja dhe botimi i një Fjalori të Ri Drejtshkrimor, sado i mirë qoftë, në të cilin të propozohen zgjidhje drejtshkrimore për fjalë të diskutueshme. 

Edhe më i gabuar është shndërrimi i rishikimit të Rregullave të Drejtshkrimit në rishikim të standardit. Përballë domosdoshmërisë së afirmimit të një shqipeje dinamike në epokën e globalizimit, një pjesë gjuhëtarësh mbyllin sytë e ngujohen në odat krahinore dialektologjike duke e zhvendosur problemin prapa në kohë. Rishikimi i drejtshkrimit shqip duhet të synojë drejt një ligjërimi shqip të një bashkësie ligjërimore të emancipuar, që respekton çdo anëtar të saj, por që ka parasysh edhe detyrimin e çdo folësi apo nënbashkësie folëse të respektojë kodin e përbashkët të komunikimit. 

Rishikimi i Drejtshkrimit nuk do të jetë një ndëshkim i zgjidhjeve të dhëna në Kongresin e Drejtshkrimit (aq më keq i nënshkruesve të tij). Ai do të jetë zgjidhje e problemeve që ka nxjerrë praktika. Të tilla probleme ka plot: Në rade të parë është formulier i parimit themelor të drejtshkrimit si parimi "fonologjik" dhe jo i parimit "fonetik", ndreqja e gabimit themelor për gjoja ekzistencën e parimit të ashtuquajtur "morfologjik" në drejtshkrimin shqip dhe refuzimi i tij, drejtshkrimi i datave, i ditëve të javës, i muajve, i festave fetare; përdorimi i disa përemrave pronorë etj. 

Ç'do të bëhet me gjithë ato fjalë e ndërtime të reja që kanë hyrë në përdorim në rrethanat e veprimtarisë sipërmarrëse të kryer nga persona energjikë por që, për arsye të shfajësueshme, nuk kanë mjaftueshmërinë e duhur në përdorimin e shqipes. A do të jetë ky modeli i shqipes që duam të arrijmë? 

Cili do të jetë qëndrimi që do të mbahet ndaj gjithë asaj stuhie terminologjike që ka përfshirë ligjërimin shqip? Druaj se tani jemi në një gjendje përmbytjeje që duhet kaluar sa më shpejt. 

A do të përballohet orteku i termave të rinj me ksenofobi puriste apo me snobizëm ksenoman? Janë dy ekstreme që duhen shmangur duke zgjedhur një zgjidhje të artë. 

E gjithë përpjekja duhet mbështetur edhe nga kuadri ligjor: një kod komunikimi praktik, ku të përcaktohen regjistrat ligjërimorë dhe kategoria e fjalëve që duhen përdorur apo nuk duhen përdorur, në mënyrë që të shmanget dhuna e fjalës. Personalisht nuk më lëndon një fjalë dialektore e përdorur në Kuvend, sesa një sjellje rrugaçërore e një deputeti apo ministri që me ligjëratën e tij masakron indin e shoqërisë dhe përdhos vlerat e saj. 

Për këto arsye dhe për shumë të tjera them se rishikimi i drejtshkrimit nuk është vetëm çështje drejtshkrimore.

GEGNISHT apo GEGËRISHT?

Nga Aristotel Spiro

Më ka bërë përshtypje ligjërimi i disa studiuesve, të cilët, kur i referohen mënyrës së të shprehurit në dialektin gegë, përdorin emrin gegnishte dhe ndajfoljen  gegnisht. Pjesa tjetër e vdekatarëve përdorin, sikundër dhe unë, trajtat gegërishte / gegërisht. Jam i bindur se këto trajta të shqipes standarde përdoruesit e trajtave gegnisht(e) jo vetëm që i dinë mirë, por edhe i kanë përdorur më parë. 
Por çfarë ka ndërmjetësuar që e kanë braktisur përdorimin e trajtës normative gegërisht dhe kanë parapëlqyer trajtën jonormative gegnisht? 
Ma do mendja se debati për rishikimin e standardit, me gegërishten mëtuese për të fituar një rol të "privuar", ka favorizuar edhe përdorimin e trajtave të mësipërme gege. 
Por arsyeja kryesore besoj se është ajo etimologjike. Përdoruesit e këtyre trajtave e quajnë të natyrshme që, kur i referohen gegërishtes, ta respektojnë këtë formë gjuhësore dialektore me rëndësi të padiskutueshme historike edhe në pikëpamje semiologjike: duke i mbetur besnikë fjalës në trajtën origjinale gege. 
Por këtu lind një problem parimor shkencor: trajtimi gramatikor i elementeve të sistemit, semantika e të cilëve u referohet sistemeve të tjera / devijuese gjuhësore. 

Forma gramatikore e një emri nuk mund të bëhet pjesë e negociimit ideologjik. 

Aq më pak mund të bëhet pjesë negociimi në kuadrin e  një banalizimi semantik. Semantika nuk mund të bëhet shkas për krijimi e një asistematizimi të pajustifikueshëm. 

Nuk mund të përdoret në një ligjëratë standarde forma dialektore gegnisht, me justifikimin se kështu përdoret nga folësit e këtij areali dialektor. 

Metagjuha nuk mund të barazohet me gjuhën e të bëhet shkas identifikimi me të. 

Sipas kësaj logjike do të na lejohej që emrin «feminilitet» të përdornin në gjininë femërore. 

Ndërsa  «mashkullorësi» të konsiderohej ndërtim aberrant, meqenëse qëllon të jetë në gjininë femërore; «atësia» duhej të ishte mashkullore. 

Emri gegërishte (dhe ndajfolja përkatëse gegërisht) i referohet një dialekti që nuk është në bazë të shqipes standarde. Edhe pse shqipja standarde ka aftësi dhe kushte fonetike e gramatikore për përdorimin e trajtave gege, prapëseprapë ato nuk mund të përdoren, sepse
1) janë të panevojshme, meqenëse shqipja standarde përdor trajtat sistematike normative gegërishte, gegërisht, Gegëri. 
2) përdorimi i tyre në shqipen standarde konsiderohet josistematik, për arsye se ato janë trajta josistematike (gegnishte, gegnisht, Gegni).
Përdorimi i tyre mund të shfajësohej në një kuadër më të çlirët komunikues, por kurrsesi në ligjërimin publik.

Nuk mund të shfajësohet sidomos përdorimi i tyre nga gjuhëtarët. 

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”

DEFEKTI FATAL I REFORMËS SË ARSIMIT TË LARTË

Nga Aristotel Spiro 

Projektligji i ri për reformën në arsimin  e lartë ka shkaktuar shqetësim të madh në botën akademike. Është shumë e qartë se gjendja e arsimit në përgjithësi dhe e arsimit të lartë në veçanti është tejet dramatike. Niveli i ulët profesional, zhvlerësimi i standardeve, korrupsioni i shumëllojshëm, të kuptueshme brenda kontekstit problematik ekonomik e shoqëror, e bëjnë emergjente reformën. Por shpresa për të rregulluar gjendjen duket shumë e vakët nëse sheh projektligjin e ri. Dhe kjo jo aq prej të metave që paraqet teksti (me të cilat megjithatë nuk dua të merrem), por sepse e gjithë kjo përpjekje komprometohet nga politikat sabotuese të arsimit kombëtar që ndjek politika. Ky formulim, që ngjan si një pohim shumë i ashpër, është për fat të keq i vërtetë. Dhjetëra universitete private që kanë mbirë si kërpudha helmuese në Tiranë, por edhe në rrethe po e shkatërrojnë që nga themelet arsimin shqiptar. Tashmë është prodhuar një armatë e tërë gjysmanalfabetësh me certifikim formal akademik të njohur nga shteti, që kanë zënë vende pune në sektorin publik, të cilët nuk bëjnë asgjë, veçse marrin rrogat e taksapaguesve shqiptarë dhe luftojnë këdo që me dije e aftësi u kërcënon vendin e punës. Drejtuesit e këtyre universiteteve, të favorizuar nga legjislacioni i komprometuar i shtetit, po përfitojnë deri edhe subvencione në dëm të universiteteve publike, të cilat janë lënë në mëshirë të fatit. Qeveria / qeveritë mund të pretendojnë se nga konkurrenca ka vetëm të mira. Do të mbeten në këmbë ato universitete - private ose shtetërore - që ofrojnë produktin më të mirë edukativ. Por ky arsyetim i ngjan më shumë një dhelpërie logjike, meqenëse kësisoj arsimi i është dorëzuar për fat të keq ekonomisë së tregut në mënyrën më banale! Sepse dihet fort mirë se si funksionojnë shkollat e larta private. Disa skandale që kanë plasur me disa universitete private janë vetëm maja e ajsbergut. 

Me këtë nuk dua të them që të mos ekzistojnë universitetet private. Por statusi i tyre juridik i dëmton shumë politikat e zhvillimit të arsimit kombëtar. Për këdo që e njeh sadopak realitetin shqiptar e di fort mirë se qëllimi i këtyre universiteteve është të nxjerrin sa më shumë fitime. Sa për cilësinë e produktit edukativ, në Shqipëri kjo po kthehet tashmë në një anekdotë.

Në këto kushte qeveria duhet të marrë masa për të ndalur këtë katastrofë me përmasa gjigante. DUHET URGJENTISHT TË MIRATOHET NJË LIGJ QË NUK I NJEH UNIVERSITETET PRIVATE. KJO DO TË THOTË QË I DIPLOMUARI NË TO NUK MUND TË PUNËSOHET NË ADMINISTRATËN PUBLIKE. Të diplomuarit e universiteteve private mund dhe duhet të punësohen vetëm në sektorin privat. Kështu do t'i pritet rruga korrupsionit. Drejtuesit e këtyre universiteteve janë të lidhur me shumë fije me qeverinë e me pushtetin. Frekuentimi në to është kthyer në çështje "familjeje", ku studentët derdhin paratë tek njerëzit e lidhur me qeverinë, ndërsa diploma që do të marrin me lehtësi u hap rrugën për të zënë një punë në sektorin publik. Dhe nëse është pak e vështirë të futen në punë, prapë do të japin para, meqenëse e dinë se si funksionon sistemi.  Ndërsa po ta dinë se do të punësohen vetëm në sektorin privat, atëherë do të përzgjedhin vetëm ato universitete private që me gjithë mend funksionojnë rregullisht (dhe universitete të tilla ka), ndërsa vetë universitetet do të bëhen më konkurruese duke u kujdesur të ofrojnë një produkt edukativ sa më cilësor. 
Politikat arsimore kombëtare kërkojnë që shteti ta mbrojë dhe ta nxitë arsimin publik, duke rritur kontrollin mbi cilësinë, duke sanksionuar një sistem që nxit meritokracinë dhe jo zvetënimin akademik, intelektual e moral, siç ndodh sot për fat të keq. 

Vetëm atëherë do të jetë e mundur të flitet për sukses të reformës. 

Përndryshe edhe kjo reformë e reklamuar me të madhe do të jetë një riformatim i korrupsionit dhe paralajmërim i dështimit të sigurt. 

Aristotel Spiro 

KRIZA GREKE: EKUACIONI EVROPIAN I SOLIDARITETIT ME TË PANJOHUR HUMANIZMIN

KRIZA GREKE: EKUACIONI EVROPIAN I SOLIDARITETIT ME TË PANJOHUR HUMANIZMIN

Nga Aristotel Spiro 

Zgjedhjet parlamentare të 25 janarit 2015 janë pa dyshim ngjarja më e rëndësishme politike e Greqisë pas vitit 1974. Por ato përbëjnë gjithashtu edhe ngjarjen më të rëndësishme politike për Evropën pas krijimit të eurozonës. Pasi fituan shumicën e votave, në pushtet erdhën komunistët. Kemi, pra, një qeveri komuniste, që ftohet të qeverisë një shtet kapitalist. Aleksis Cipras, protagonisti i këtij zhvillimi me rëndësi mbarevropiane, që karrierën e vet politike e nisi si një revolucionar, ai që në zyrën e vet mban portretet e Salvador Allendes dhe Ernesto Che Guevara-s, e dinte fort mirë se revolucioni me dhunë në Greqi ishte një mision i pamundur. E vërtetuan revoltat e dhjetorit 2008, të cilat vepruan megjithatë në mënyrë katalitike për të ristrukturuar konfiguracionin politik të Greqisë, me shpërbërjen e PASOK-ut, dobësimin e Demokracisë së Re, lindjen e partive të vogla dhe sidomos fuqizimin galopant të Syriza-s. A. Cipras e braktisi Partinë Komuniste para se të inkuadrohej mirë në të (u aktivizua vetëm me Rininë Komuniste Greke), sepse e kuptoi që obsesioni pas një dogme, gërshetuar me pamundësinë e ofrimit të një perspektive zgjidhjeje politike, do të çonte në marrjen e shumta të një 5,47 % në zgjedhjet parlamentare, shifra në të cilat është mbërthyer Partia Komuniste Greke.

Klasa politike greke u tregua e paaftë për të shmangur rrënimin. Populizmi i tepruar, korrupsioni i madh, nepotizmi, klientelizmi çuan në keqmenaxhimin e fondeve dhe pasurisë kombëtare, por shpesh edhe në përvetësimin e saj nga kuadro të lartë të Pasok-ut. Reagimi elektoral ishte braktisja graduale e partive të mëdha, kryesisht e Pasok-ut, i cili në mendjen e grekëve fajësohet për shkatërrimin e ekonomisë dhe vlerave të shoqërisë greke pas rrëzimit të diktaturës dhe monarkisë më 1974. Masat shtrënguese të pesëvjeçarit të fundit i shkatërruan familjet greke, të cilat filluan të besojnë se dy partitë kryesore ishin të pafuqishme për të mbrojtur interesat e tyre. Shumica e shoqërisë nisi të mbështeste shpresat e saj tek Syriza, partia e skajit të majtë në spektrin politik të Greqisë. Pjesa më e dëshpëruar dhe më e paemancipuar u bashkua rreth skajit të djathë, partisë “Agimi i Artë”.

Revolta e shoqërisë greke në kushtet e ngushtësisë së imponuar ekonomike në shumicën dërrmuese të vet nuk ishte një reagim ndaj Evropës së Bashkuar, por një revoltë ndaj atyre forcave politike, që, megjithëse ishin përgjegjëse për zhytjen e Greqisë në krizë të thellë, megjithëse ishin konsumuar tashmë politikisht, ngulmonin të merrnin përsipër rolin e shpëtimtarëve të kombit dhe t’u bindeshin udhëzimeve të teknokratëve të Brukselit dhe Berlinit. Roli i parlamentit u reduktua në atë masë, sa thjesht miratonte masat dëshpëruese që çonin drejt thellimit të borxhit, ndërsa qeveria greke vepronte sipas udhëzimeve që trojka i dërgonte me postën elektronike (!). Në sytë e shoqërisë greke kjo përkthehej me përulje kombëtare.  

Tre vitet e qëndrimit në opozitën zyrtare e poqën politikisht z. A. Cipras, i cili e dinte se, përveç kritikës ndaj sistemit politik, duhej të përgatitej për të qeverisur në kohën më të vështirë të historisë greke të pasluftës. Duhej një ndryshim në mënyrën e qeverisjes, por edhe pragmatizëm politik. Dhe këtë e tregoi me të fituar shumicën në zgjedhjet e 25 janarit 2015. Bashkëpunoi menjëherë me një parti të vogël të djathtë, “Grekët e Pavarur”, të cilët pozicionohen kundër memorandumit dhe trojkës.

Por a do të arrijë qeveria e z. Cipras të mbajë premtimet elektorale dhe të justifikojë shpresat e elektoratit të tij? Ai u duk i vendosur natën e fitores zgjedhore, ku deklaroi në mënyrë kategorike para ithtarëve të vet, që këndonin këngën partizane “O bella ciao!”, se “Trojka nuk ka për të ardhur më në Greqi”.

Ndryshimet në strukturën e këshillit ministror dhe masat e para (p.sh., ndalimi i privatizimeve të ndërmarrjeve shtetërore, rikthimi në punë i rreth 3000 punonjësve të pushuar) janë shenjat e para se z. A. Cipras e ka shumë seriozisht. Puna e vështirë është se si do të bindë znj. A. Merkel, znj. Ch. Lagarde dhe Eurogrupin se borxhi grek duhet rishikuar.

Kemi mjaft kohë përpara që të mësojmë se si do të shkojnë ngjarjet. A rrezikon Greqia të dalë nga Euro? Askush nuk e do një zhvillim të tillë: as Greqia me qeverinë e saj, as Brukseli dhe Berlini. Por një zhvillim të tillë nuk e do as Pekini, as Uashingtoni apo Moska. Vizita e shpejtë e ambasadorit kinez tek kabineti i z. A. Cipras pa u betuar ende qeveria është tregues se kriza greke është maja e një ajsbergu me të cilin askush nuk dëshiron të përplaset.

Bashkimi Evropian e filloi rrugëtimin si një traktat ekonomik dhe menaxhimi i mirë është shenja më e sigurt se gjërat shkojnë mbarë. Por a mund të quhet i suksesshëm një plan shpëtimi, i cili thellon më tepër borxhin e Greqisë? Nuk e di nëse z. Schäuble ka për këtë një përgjigje të qartë. Kjo qasje i ngjan rrotullimit brenda një rrethi vicioz në vend të arritjes në destinacionin e duhur.

Ndërkohë që pakkush mallëngjehet nga kalvari i shoqërisë greke prej masave shtrënguese, numërohen me mijëra biznese të mbyllura, taksa të posaçme që paguhen përvit, mijëra vetëvrasje. Por Greqia e sëmurë nuk është një rast i vetëm dhe i izoluar. Është edhe Spanja, Portugalia, Italia. Kuptimi i humanizmit dhe i solidaritetit bëhet i vështirë në këtë kontekst. Këto mund të ngjajnë fjalë emocionuese, por shënojnë në të vërtetë ato vlera që duhet të përfaqësojnë Evropën. Pa to çdo statistikë ekonomike pozitive do të shoqërohej me një minus të madh.

Qeveria e z. A. Cipras ka shpallur filozofinë e daljes nga kriza nëpërmjet zhvillimin e prodhimit, vënien në eficiencë të energjive krijuese të njerëzve dhe ridiskutimit të borxhit. Ky është një ekuacion shumë i vështirë me të panjohur humanizmin, të cilin Evropa dikur e formuloi dhe tani e ka harruar, por gjithsesi mund ta zgjidhë.

A. Cipras dhe qeveria e tij erdhi për t’i dhënë Greqisë një shpresë shpëtimi dhe për t’i kujtuar Evropës humanizimin dhe solidaritetin.

Prandaj, përveç mendjeshkurtërve dhe provincialëve, askush nuk ka frikë se A. Cipras ka ndërmend të instalojë komunizmin. As evropianët, as amerikanët. Madje as kinezët.

ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΑΓΡΑΜΜΑΤΟΣΥΝΗΣ

του 

Αριστοτέλη Σπύρου 

Η «διαμάχη» για τη νέα Σχολική Γραμματική αναδύθηκε για να προστεθεί στο ήδη δραματικό σκηνικό της οικονομικής κρίσης που μαστίζει εδώ και πολύ χρόνο τη χώρα. Ήρθε για να επιβεβαιώσει κι άλλη μια φορά ότι η κρίση είναι και πολιτική, κοινωνική, πολιτισμική, εκπαιδευτική.
Το να τεθεί στο επίκεντρο της προσοχής της κοινής γνώμης ένα κείμενο γραμμένο με όλα τα χαρακτηριστικά μιας ανεύθυνης επίθεσης (σύγχυση θεμελιωδών αρχών της γλωσσολογίας, επίκληση πατριωτικών αισθημάτων των Ελλήνων, ξενοφοβία και απόρριψη εκ των προτέρων κάθε σύγχρονης ιδέας στ’ όνομα της υπεράσπισης της εθνικής μας ταυτότητας, ενισχυμένης με την επιζήμια ελληνοκεντρική ρητορική), είναι σαφής απόδειξη του αδιεξόδου και της απελπισίας στην οποία βρίσκεται γενικά η κοινωνία μας και ειδικότερα η εκπαίδευση.
Μπορεί το γλωσσικά ζήτημα να λύθηκε επίσημα με Προεδρικό Διάταγμα στο 1976, τα κατάλειπά του όμως συνεχίζουν να ξεπροβάλλουν ακόμα σήμερα με ποικίλους τρόπους.
Η υπερίσχυση της δημοτικής έναντι της καθαρεύουσας εξασφάλισε το κύρος της Γραμματικής του Τριανταφυλλίδη, της κωδικοποιητικής απόδειξής της, η οποία συν τω χρόνω μετατράπηκε σε μύθο. Κάθε αμφισβητησή της, έστω και μερικώς, εύκολα θα μπορούσε να ερμηνευθεί ιδεολογικά ως προσπάθεια των συντηρητικών δυνάμεων σε βάρος των συμφερόντων της πλειοψηφίας του ελληνικούλαού.
Ο θρίαμβος της δημοτικής έθεσε στο περιθώριο – ή και στη λήθη – καίρια προβλήματα της γλωσσικής παράδοσης που είχαν αναπτύξει βαθιές ρίζες στην ελληνική εκπαίδευση, όπως ο καταχρηστικός διαχωρισμός της γλωσσικής περιγραφής σε γραμματική και συντακτικό, η σύγχυση μέχρι ταύτιση των γραμμάτων με τους φθόγγους, η σύγχυση των διφθόγγων της αρχαίας και της νέας ελληνικής.
Η Γραμματική του Τριανταφυλλίδη μετατράπηκε σε σύμβολο και ουδέποτε αμφισβητήθηκε επίμονα. Η σημασία της στην ιστορία της ελληνικής γλωσσολογίας και εκπαίδευσης θεωρείται δεδομένη. Από την άλλη μεριά όμως η αποστολή της στέφθηκε με επιτυχία, όταν η δημοτική καθιερώθηκε ως επίσημη γλώσσα του Ελληνικού Κράτους. Από το 1940 ως το 1976, και από το 1976 μέχρι σήμερα η ελληνική κοινωνία και ο ελληνικός λόγος υπέστησαν σημαντικές αλλαγές. Η κωδικοποίηση της γλώσσας, μέσω σχολικών ή κοινής χρήσης εχγειριδίων, πάντα λάμβανε υπόψη τις βασικές αρχές και ερμηνείες της Γραμματικής του Μ. Τριανταφυλλίδη και της Σύνταξης του Αχιλλ. Τζάρτζανου, που λειτουργούσαν ως σωσίβιες λέμβοι σε κάθε αμφισβήτηση. Κι αν υπήρξαν περιπτώσεις όπου επισημάνθηκε η ανάγκη επανεξέτασης ή επανασυγγραφής της σχολικής γραμματικής, προέβαλλε ο ενδυασμός της απόρριψης από την εκπαιδευτική κοινότητα, που είχε υιοθετήσει γενικώς ένα παραδοσιακό πρότυπο διδασκαλίας της ελληνικής γραμματικής. Το πλαίσιο της βοηθητικής παιδείας και της παραπαιδείας με τα φροντιστήρια, τα ιδιωτικά και τα διάφορα ειδικά βοηθήματα προβάλλονταν ως αντισταθμιστικός παράγοντας στις ατέλειες της γλωσσικής εκπαίδευσης του δημόσιου σχολείου.
Σήμερα όμως, μετά από 62 χρόνια, θα ήταν άδικο να μην ληφθούν υπόψη οι σημαντικές αλλαγές που συντελέστηκαν στο σύστημα της Κοινής - πλέον - Νεοελληνικής και που ενσαρκώνονται στις πολύ καλές γραμματικές που εκδόθηκαν εντός και εκτός Ελλάδας (αναφέρω ενδεικτικά τις γραμματικές των Χ. Κλαίρη, Γ. Μπαμπινιώτη και συνεργατών (2009) και των P. Mackridge, D. Holton, I. Philippaki-Warburton (1999)).
Η σημασία και αξία της Γραμματικής του Τριανταφυλλίδη υπερεκτιμήθηκαν σε τέτοιο βαθμό που στην συνείδηση της κοινής γνώμης κάθε κριτική σε επιμέρους σημεία του έργου του θα εκλαμβάνετο ως επίθεση κατά του συνόλου του έργου του. Οι φτηνοί υποστηρικτές του, στο όνομα της υπεράσπισης μιας εθνικής αξιοπρέπειας και απόρριψης ξένων προτύπων – το τρέχον πολιτικό οικονομικό πλαίσιο αρμόζει άψογα σ’ αυτή την αντίληψη – γίνονται αντιφατικοί στα εκλεκτικά επιχειρήματά τους.
Στο «περιβόητο» άρθρο της η κυρία Χρήστου δείχνει την «κόκκινη κάρτα» σε σύμβολα όπως το ου, μπ, ντ, τσ, τζ, γκ, γγ θεωρώντας τα ξένα. Με άστοχη ειρωνεία αναφέρονται παραδείγματα ξενικής πραγμάτωσης των εξακολουθητικών γ, δ κ.λπ., παρουσιάζοντας το ρατσισμό ως ένδειξη αντίστασης κατά της ξένης απειλής. Χτυπάει, λοιπόν, σε ένα αδύναμο σημείο ανυποψίαστων γονέων, μερικοί εκ των οποίων δηλώνουν πρόθυμοι να πυρπολήσουν δημόσια τη νέα σχολική γραμματική για την ε΄ και στ΄τάξη δημοτικού. Κι έπονται καταστάσεις μαζικής υστερίας, όπου η λογική υποκύπτει ενώπιον των φανατικών αισθημάτων.
Τους ξεφεύγει όμως – ή μάλλον δεν πήραν τον κόπο να ελέγξουν ότι και ο ίδιος ο Τριανταφυλλίδης, όταν περιέγραφε τη φωνητική της δημοτικής νέας ελληνικής χρησιμοποιεί τα δίψηφα συμφωνικά γραφήματα (βλ. Γραμματική, σελ. 13). Το ίδιο κάνει και με τα τα φωνήεντα, όπου συμπεριλαμβάνει κατά την περιγραφή τους το φώνημα (ή «φθόγγο») ου. Δεν ανησύχησε αν θα τον κατηγορούσε κανείς ως υπέρμαχο μιας «φωνητικής» γραμματικής. Τα ίδια επαναλαμβάνονται και στην αναπροσαρμοσμένη έκδοση της Νεολληνικής Γραμματικής του Τριανταφυλλίδη του ΟΕΣΒ (σελ. 11). Γιατί όταν περιγράφουμε το φωνολογικό σύστημα οποιασδήποτε γλώσσας, αναγκαστικά αναφερόμαστε στην προφορική της μορφή. Έτσι γίνεται είτε το θέλουμε είτε όχι. Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι υπάρχουν στη νέα ελληνική φωνήματα όπως τα ου, μπ, ντ, τσ, τζ, γκ, γγ επειδή το γραφηματικό της σύστημα δεν διαθέτει ξεχωριστό απλό σύμβολο για κάθε φώνημα. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να εξηγήσουμε την προφορά. Δεν καταλαβαίνουμε πού είναι λοιπόν το πρόβλημα, αφού οι συγγραφείς ακολουθούν και σε αυτό το σημείο την παράδοση. Δεν ακολουθούν την παράδοση όσον αφορά τον διαχωρισμό της γλωσσικής περιγραφής σε γραμματική και σύνταξη, την οποία συμπεριλαμβάνουν – σωστώς – στην γραμματική. Αν λάβουμε υπόψη αυτή τη λεπτομέρεια, μπορεί να πει κανείς ότι ο Τριανταφυλλίδης, στέκει μ’ ένα πόδι στην παράδοση και με τ’ άλλο στο μέλλον, με άλλα λόγια, εκεί που οδηγεί ο σωστός δρόμος, στο δικό μας παρόν. Όμως ατέλειες σαν κι αυτή πέρασαν σε δεύτερη μοίρα, αφού το ζητούμενο ήταν η επικράτηση της δημοτικής. Από το 1976 μέχρι το 2011 μεσολάβησαν 36 χρόνια, αρκετά για να δούμε τα πράγματα – και την ελληνική γλώσσα – με ήρεμο βλέμμα: να εξηγήσουμε στους μαθητές με εύκολο και κατανοητό τρόπο τη γλώσσα μας, αξιοποιώντας ακόμα και τα ωφέλιμα πορίσματα της γλωσσικής επιστήμης «εν τη Εσπερία», στα θεμέλια της οποίας είναι η Αρχαία Ελλάδα.
Και για να επικαλεστούμε τη λογική, χρησιμοποιούμε σήμερα ή όχι στον ελληνικό προφορικό και γραπτό λόγο τα φωνήματα [u], [b], [d], [ts], [dz], [g], για τη φωνητική μεταγραφή των οποίων στην σχολική γραμματική της ε΄ και στ΄ τάξης, λαμβάνοντας υπόψη τα ψυχογλωσσικά χαρακτηριστικά της ηλικίας των μαθητών, αντικαθιστούν τα σύμβολα του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου με ελληνικά γράμματα [ου], [μπ], [ντ], [τσ], [τζ]. Τι πιο «πατριωτικό» θα ήθελαν οι επικριτές πατριώτες;
Με βάση τα παραπάνω, η πρωτοβουλία του Υπουργείου Παιδείας να αποφασίσει την εκπόνηση και έγκριση μιας νέας γραμματικής, η οποία θα αντικατόπτριζε τη δυναμική της ελληνικής γλώσσας στη σύγχρονη εποχή, ήταν όχι μόνο απαραίτητη και αναπόφευκτη, αλλά και αινέσιμη.
Η νέα γραμματική έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός μεθοδικού και χρήσιμου σχολικού εγχειριδίου, που εξηγεί με απλό τρόπο την ελληνική γλώσσα στους μαθητές του δημοτικού. Στο σύνολό του αποτελεί χρήσιμο μεθοδικό βοήθημα, βιβλίο αναφοράς για μαθητές και δασκάλους, που έρχεται μάλλον με σχετική καθυστέρηση.
Γιατί όμως αυτή η καθυστέρηση; Για τον απλό λόγο ότι θεωρητική και εφαρμοσμένη γλωσσολογία πορεύτηκαν σε γενικές γραμμές ως βίοι παράλληλοι στη μεταπολεμική Ελλάδα. Αν αυτή η διατύπωση είναι σχετική, ως προς τα σχολικά εγχειρίδια, στο θέμα της σχολικής γραμματικής δεν χωρά αμφισβήτηση. Το ενδιαφέρον για τα σχολικά εγχειρίδια είναι ζωντανή μαρτυρία ότι το γλωσσικό ζήτημα στην Ελλάδα άφησε βαθιά ίχνη. Η έκδοση της Γραμματικής του Τριανταφυλλίδη ερμηνεύεται ως σημαντικό γεγονός για την επίλυση του γλωσσικού ζητήματος.
Οι μεταγενέστερες γραμματικές που εκδόθηκαν δεν προσελήφθησαν ως μέρος του γλωσσικού ζητήματος, αλλά ως ερμηνευτικές προτάσεις αξιόλογων γλωσσολόγων ή συγγραφικών ομάδων. Φυσικά, κάθε σχετική προσπάθεια είναι ευπρόσδεκτη. Από την άλλη μεριά όμως οι σύγχρονες μέθοδοι γλωσσικής μελέτης θα πρέπει να εφαρμοστούν και στο σχολείο, το οποίο λειτουργεί ως αντισταθμιστικός παράγοντας υιοθετώντας μια πρακτική ορολογία που τείνει προς τη διατήρηση της παράδοσης. Όσο κι αν εξελιχθεί η γλωσσική θεωρία, κι όσο επιτηδευμένη γίνει η ορολογία, στα σχολεία θα συνεχίσουν να χρησιμοποιούν τους οικείους όρους γένος, αριθμός, πτώση, έγκλιση, φωνή, συζυγία, κλίση κ.λπ. Παρά ταύτα, έννοιες όπως συγχρονία και διαχρονία, προφορική και διαχρονική γλώσσα, πραγματολογικό επικοινωνιακό πλαίσιο ερμηνείας της γλώσσας, θα πρέπει να διδαχθούν με μεγάλη προσοχή, με εύκολες μεθόδους και με χειροπιαστά παραδείγματα. Η περίπτωση των διφθόγγων είναι δηλωτική της σύγχυσης συγχρονίας και διαχρονίας, ενώ η «αποκήρυξη» των φωνημάτων [u], [b], [d], [ts], [dz], [g] είναι απόδειξη της φιλολογίζουσας ερμηνείας των γλωσσικών φαινομένων που επικράτησε ως αργά και επιμένει να αντιστέκεται μάλιστα μέχρι σήμερα. Είναι το τίμημα της προσκόλλησής μας στο «γράμμα», πίσω από το οποίο βρίσκουμε όχι μόνο το πνεύμα, αλλά και τη φωνή, τις φωνές πρώιμων και όψιμων προγόνων. Άλλωστε, αυτή δεν είναι και η αποστολή του σχολείου, να μάθει γράμματα στα παιδιά; Όλα περνάνε από τα γράμματα.
Στο όνομα ενός εκσυγχρονισμού δηλ. της υιοθέτησης των αρχών και μεθόδων της σύγχρονης γλωσσολογίας ενδεχομένως να γίνουν ύποπτες προτάσεις, οι οποίες θα οδηγούσαν σε αρνητικά αποτελέσματα. Να δοθεί προτεραιότητα στον προφορικό λόγο έναντι του γραπτού; Αυτό θα ήταν λάθος. Για μένα το ζήτημα δεν τίθεται: γραπτός ή προφορικός λόγος, αλλά νεκροί κανόνες γραμματικής ή επικοινωνία σε όλες τις εκφάνσεις της. Και όταν λέμε επικοινωνία, εννοούμε τόσο την γραπτή όσο και την προφορική. Αυτό είναι το ζητούμενο: η βελτίωση της επικοινωνίας.
Η αδιάλειπτη διαχρονικότητα της ελληνικής και ο ιστορικός χαρακτήρας της ορθογραφίας της λειτούργησαν ως παράγοντες σύγχυσης της συγχρονίας με τη διαχρονία. Ετυμολογούμε τύπους της νεοελληνικής με την αρχαία ως στοιχεία του ίδιου συστήματος, μορφές και τύπους ανήκοντες σε διαφορετικές συγχρονίες της ελληνικής. Ανάγουμε το [μπ] σε /mp/ και το [ντ] σε /nt/, κυρίως λόγω της γραφής, η οποία καθίσταται, τρόπον τινά, ο κοινός παρονομαστής της παγχρονικής ελληνικής και μαρτυρία προηγούμενης φωνολογικής πραγματικότητας.
Η κατάσταση αυτή, που χαρακτηρίζει τη γλωσσική μας συμπεριφορά, γίνεται μέρος των επικοινωνιακών μας συνηθειών και επηρεάζει όχι μόνο τους απλούς ομιλητές, τους μαθητές και τους φοιτητές, αλλά και τους ειδικούς της γλωσσολογίας. Οι συνήθειες αυτές λειτουργούν υποσυνείδητα με το γλωσσικό αισθητήριο να αντικαθιστά τη γλωσσική πραγματικότητα. Την κατάσταση επηρεάζει επίσης και η ασύμμετρη αξιοποίηση της ερευνητικής μεθόδου, αλλά και η υιοθέτηση ερμηνειών από ετερόγλωσσα συστήματα.
Η γνώση σε βάθος των φωνητικών, λεξικών και γραμματικών τύπων τείνει να αγνοήσει την αίσθηση της διαχρονικότητας, με αποτέλεσμα να προσφέρονται σε κάποια εγχειρίδια απρόοπτες περιγραφές ή ερμηνείες . Έτσι, λ.χ., οι Holton, Mackridge και Philippaki-Warburton (1999) καταλογίζουν στην Κοινή Νεοελληνική 15 συμφωνικά φωνήματα, ενώ τα [b], [d] τα ερμηνεύουν ως αλλόφωνα των φωνημάτων /p/, /t/ (15), παρά το γεγονός ότι υπάρχουν αρκετές ενδείξεις κι επιχειρήματα που αυτά είναι ξεχωριστά ευδιάκριτα φωνήματα. Όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, διάφορες γραμματικές της ελληνικής προσφέρουν διαφορετικές περιγραφές του ίδιου φωνητικού συστήματος και προτείνουν διαφορετικό αριθμό συμφωνικών φωνημάτων. Στη Γραμματική των Χ. Κλαίρη, Γ. Μπαμπινιώτη και συνεργατών (2009) αναγνωρίζονται 20 συμφωνικά φωνήματα (σελ. 1011), όσα δηλαδή και στον Τριανταφυλλίδη (1941, 13). Ο Α. Τσοπανάκης αναγνωρίζει 18 απλά σύμφωνα και 9 σύνθετα. 18 σύμφωνα αναγνωρίζονται και στη νέα Σχολική Γραμματική της Ε΄ και ΣΤ΄ τάξης Δημοτικού (σελ. 35, 36, 40, 56).
Και για να επιστρέψουμε στη σχολική Γραμματική, την οποία επιμένω να χαρακτηρίσω ως το καλύτερο εγχειρίδιο που έχει εκδοθεί μέχρι σήμερα στο είδος του, αν υπάρχει εν τούτοις κάτι που πρέπει να βελτιωθεί, είναι η διόρθωση ανακριβιών που προέρχονται από την ασάφεια που επικρατεί σχετικά με τον αριθμό των συμφωνικών φωνημάτων στην Κοινή Νεοελληνική. Τέτοιες ανασφάλειες αποτελούν σημείο εκκίνησης για ασαφείς διατυπώσεις από τις οποίες παίρνουν αφορμή διάφορα ενθουσιώδη άτομα για να απορρίψουν το σύνολο του συγγραφικού έργου. Ενός έργου που θα διευκόλυνε πολύ τα ελληνόπουλα στην κατάκτηση του συστήματος της μητρικής γλώσσας τους.
Τι θα έπρεπε να γίνει, λοιπόν; Να μείνει στη χρήση η πολυσυζητημένη Γραμματική για την Ε΄ και ΣΤ΄ τάξη Δημοτικού και να γίνουν το ταχύτερο δυνατόν οι όποιες επουσιώδεις βελτιώσεις που αναφέρονται στο φωνολογικό σύστημα και σε τυχόν άλλα σημεία. Η λύση δεν είναι να γυρίσουμε στο παρελθόν, αλλά να προχωρήσουμε προς το μέλλον. Να μην συνεχίσουμε με τις ανασφάλειες της γραμματικής του Μ. Τριανταφυλλίδη (η οποία εκπλήρωσε με τον καλύτερο τρόπο την αποστολή της, πλην όμως τώρα είναι απαρχαιωμένη), όπως ενδεχομένως προτείνουν οι υιοθετήσαντες εκπαιδευτικοί και γονείς της άκαρπης «πατριωτικής» «εθνικόφρονης» ρητορικής. Ο φόβος από τις σύγχρονες μεθόδους της γλωσσικής επιστήμης είναι αναιτιολόγητος και μεταθέτει τη συζήτηση σε λάθος προοπτική. Από την άλλη μεριά, οι συνάδελφοι γλωσσολόγοι θα πρέπει να αποφανθούμε με σαφή τρόπο για τον κατάλογο των συμφωνικών φωνημάτων της Κοινής Νεοελληνικής.
Σε ορισμένους μπορεί να συμφέρει να υπάρχει μια απαρχαιωμένη γραμματική, η ύπαρξη ενός προβλήματος που θα δικαιολογούσε μια ολόκληρη βιομηχανία αποτελούμενη από πολλά παράλληλα βοηθήματα, εγχειρίδια, φροντιστήρια και ιδιαίτερα στη γλώσσα, όπως και σε άλλα μαθήματα. Αυτός είναι μάλλον ο πραγματικός λόγος της πρωτοφανούς αντίδρασης σε ένα τόσο καλοδουλεμένο βιβλίο όπως η Γραμματική για την Ε΄ και ΣΤ΄ τάξη Δημοτικού. Για να μην γίνουν αλλαγές, για να συνεχίζει η γλωσσική εκπαίδευση να έρπει σε ένα μονίμως προβληματικό δημόσιο σχολείο σε κατάσταση ομηρίας της παραπαιδείας, η οποία υποδύεται το ρόλο του λυτρωτή. Όπως στην προκειμένη περίπτωση για το κείμενο της Γραμματικής του Δημοτικού. Δεν είναι τυχαίο ότι το μείζον πρόβλημα της παιδείας, η παραπαιδεία, δεν απασχόλησε μέχρι στιγμής κανέναν. Βολεύει κάποιους να υπάρχει ένα αδύναμο δημόσιο σχολείο, που θα λειτουργούσε ως απειλή, εντείνοντας την αβεβαιότητα για το μέλλον των παιδιών. Η εστίαση σε σημαντικά σχολικά εγχειρίδια, όπως η Γραμματική Δημοτικού και η απερίσκεπτη προβολή τους ως ελαττωματικά ή προβληματικά ενισχύει αυτό το φόβο.
Όμως η προσπάθεια γενίκευσης του φόβου για τους κινδύνους που ελοχεύουν από την υιοθέτηση των σύγχρονων ρευμάτων της Εσπερίας, δεν είναι τίποτα άλλο από ένα βήμα προς τη γραμματικοποίηση μιας φαινομενικά σύγχρονης αγραμματοσύνης.

Αριστοτέλης Σπύρου