«GËZUAR DATËLINDJEN!», «GËZUAR DITËLINDJEN!» APO «GËZUAR DITËN E LINDJES!»

 

«GËZUAR DATËLINDJEN!», 

«GËZUAR DITËLINDJEN!» 

APO «GËZUAR DITËN E LINDJES!»

 

nga 

Aristotel Spiro 

 

Për festën që lidhet me ardhjen tonë në jetë ekzistojnë mjaft urime. Gjithsesi, urimi më i zakonshëm është «Gëzuar ditëlindjen!». Të paktën deri para nja dy dekadash ky ka qenë urimi më formal që përdorej. Mirëpo, tani dëgjohen dhe shkruhen jo rrallë edhe dy versione të ngjashme të këtij urimi: «*Gëzuar datëlindjen!» dhe / ose «*Gëzuar ditën e lindjes!». 

Në rastin e parë kemi të bëjmë me një përpjekje saktësuese të nxitur nga një ndërgjegje gjuhësore që përpiqet të motivojë elementet vetëshprehëse. Është një lloj funksioni metagjuhe që vepron në heshtje për të saktësuar kuptimin e fjalëve, të shprehjeve, ndërtimeve. «Datëlindje» dhe «ditëlindje» mund të jenë fjalë të ngjashme dhe, në fakt, kanë një sinonimi të pjesshme: lidhen me ditën e lindjes. Por datëlindja është një fakt biografik, identifikues që përshihen në gjeneralitetet e gjendjes civile të qytetarëve. Ka një përdorim formal zyrtar. Nëpër dokumentet e identitetit (certifikata, pasaporta, vërtetime, shënime jetëshkrimi etj.) përdoret termi «datëlindje». Nuk përdoret asnjëherë fjala «ditëlindje» në këto raste. 

Përdorimi «*Gëzuar datëlindjen!» përbën shkelje të normës gjuhësore dhe një shkarje nga kultura e gjuhës. Përdorimi i tij zë fill nga fillimi i këtij shekulli dhe si një «rebelim» normativ. Ai nuk regjistrohet në asnjë fjalor normativ të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Nuk përfshihet në asnjë formulë urimi apo referencë ndaj kësaj ngjarjeje. Kështu thuhet «festa e ditëlindjes», por jo *«festa e datëlindjes», «festoj ditëlindjen», por jo *«festoj datëlindjen». 

Një pjesë njerëzish justifikojnë përdorimin e fjalës *«datëlindje» si pjesë të urimit me argumentin sipas të cilit data është e pandryshueshme, ndërsa dita (e hënë, e martë, e mërkurë, e enjte, e premte, e shtunë, e diel) mund të ndryshojë. E njëjta datë përkon me ditë të ndryshme jave çdo vit. Mirëpo, ky është një argument që nuk qëndron. Emërtimet e ditëve të javës dhe, në përgjithësi, matja e kohës janë detaje të jashtme, që nuk kanë të bëjnë me vetë rrjedhjen e kohës. Kështu, një datë shërben për të na kujtuar një ditë të caktuar të së kaluarës, në të cilën ka ndodhur një ngjarje me rëndësi. Data na shërben për të përkujtuar apo festuar ditën që ka ndodhur diçka. Një ditë nuk bëhet e rëndësishme për shkak të datës së saj, por për shkak të ngjarjeve që kanë ndodhur. Mandej, ngjarja e ndodhur në një ditë të caktuar nuk merr asnjë rëndësi nëse ajo ditë ka qenë e hënë, e enjte apo e shtunë. Rëndësi ka radha e saj në kalendarin vjetor. Por e theksojmë përsëri: data na shërben për të përkujtuar ditën dhe jo dita për të përkujtuar datën. Dita është ngjarja, ndërsa data është një shenjë, një etiketë e vendosur për të kujtuar ditën. Data është një shifër, ndërsa dita është një fragment kohe i mbushur me ngjarje, dita është thelbi i festës. Themi «Po gdhin/zbardh/vjen një ditë e re» dhe jo  *«Po gdhin/zbardh/vjen një datë e re». Në fillim të ditës urojmë «Paç një ditë të mbarë!» dhe jo  «Paç një datë të mbarë!» edhe pse jemi të ndërgjegjshëm se është një datë e re. Themi «Sa është sot data?», që fjalë për fjalë do të thotë «Ç'numër ka kjo ditë?». Me një fjalë, jetojmë ditët dhe jo datat. 

Por dita e lindjes dhe data e lindjes nuk janë e njëjta gjë. Dita e lindjes është përfundim i një historie të bukur që nis me ngjizjen e një krijese njerëzore dhe daljen e saj në dritë pas «banimit» në mitrën e nënës. Është një ngjarje e shënuar, që mbahet mend nga ata që e përjetojnë, por shënon edhe vetë jetën e atij/asaj që lind. Datëlindja është një numër, një fakt në kalendar, pjesë e një statistike zyrtare. 

Por ndërsa «datëlindja» është një e dhënë zyrtare, «ditëlindja» është një festë. Kur themi «Gëzuar ditëlindjen!», nënkuptojmë «Gëzuar festën e ditëlindjes!». Në të njëjtën mënyrë që themi «Gëzuar krishtlindjen!». Në pjesën e Shqipërisë Veriore përdoret edhe urimi «Gëzuar krishtlindjet!» (më saktë «kërshëndellat»), që do të thotë «Gëzuar tërësinë e festimeve që lidhen me lindjen e Krishtit!». Po ashtu «Gëzuar pashkët!», që do të thotë «Gëzuar festimet për pashkën/ringjalljen!». Numri shumës përdoret këtu për të shënuar një seri veprimesh që përbëjnë ritualin e një feste.   

Prandaj nuk mund të themi «*Gëzuar datëlindjen!». Tek «datëlindja» rëndësi ka elementi «datë», ndërsa tek «ditëlindja» rëndësi ka elementi «lindje». Përkatësisht, ne gëzojmë dhe festojmë për lindjen dhe jo për datën. 

Urimi tjetër (*«Gëzuar ditën e lindjes!») është në fakt një zbërthim i pjesëve të fjalës së përbërë «ditëlindje», që ngjan me një përpjekje e ekzagjeruar motivuese etimologjike të vetë urimit. Duke e shpërbërë ndoshta synohet një përpjekje maksimale për t’i dhënë një prestigj sa më lartë e një atribut ceremonial momentit të urimit. 

Shprehja «Gëzuar ditëlindjen!» është shndërruar prej kohësh në një formulë të pandryshueshme urimi. Çdo përpjekje për ta rijetësuar duke e modifikuar me logjikën e datës së saktë të lindjes dëshmon për një qasje tepruese në motivimin e komunikimit. 

Po ashtu, ajo nuk mund të «rigjallërohet» duke ndryshuar pjesë të saj. Në këtë kuptim, ajo nuk mund të zbërthehet më tej në një gjendje parafjalëformuese siç është «*Gëzuar ditën e lindjes!», sepse edhe ky motivim fjalëformues e largon kuptimin nga festa dhe e çon tek fakti kronologjik i lindjes, gjë që nuk synohet me urimin. 

Duke uruar «Gëzuar ditëlindjen!» ne urojmë për festën që lidhet me lindjen, por nuk urojmë për ngjarjen e lindjes. 

Prandaj, nuk duhet të themi «*Gëzuar datëlindjen!» as «*Gëzuar ditën e lindjes!», por thjesht dhe bukur «Gëzuar ditëlindjen!».

 

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”  

«EUROPA» PO I NDAN SHQIPTARËT (!)

«EUROPA» PO I NDAN SHQIPTARËT (!) 

nga

Aristotel Spiro 

Që kur kështjella e pamposhtur komuniste u shemb e u shpërbë si një ngrehinë prej rëre, morën krahë ëndrrat e shqiptarëve për t’iu bashkuar botës së lirë. Por meqë përfytyrimi ynë për botën e lirë formësohej kryesisht nga filmat amerikanë të dubluar italisht dhe nga festivali i Sanremos, kjo s’kishte se si të mos ndikonte edhe në përfytyrimin gjuhësor për gjeografinë e lirisë.
Kështu, në mjedise publike krahas formës së shkruar «Ta bëjmë Shqipërinë si gjithë Evropa», shpërtheu dhe forma «rebele» *«Europë»: https://web.facebook.com/watch/?v=3660761297351868. Nuk ishin vetëm «çunakët» e këngës që emrin e kontinentit të vjetër e njihnin përmes RAI-t, por edhe politikanët e dalë nga lëvizja studentore.
Dhe megjithëse do të pritej, pra, që ajo shenjë me dy gishtat ngritur lart në formë V-je të ndikonte sadopak në ruajtjen e bashkëtingëllores V tek emri «Evropë», po ndodhte në disa raste e kundërta. Emri i kontinentit të vjetër shfaqej jo me V por me U: «Europa»: http://ata.gov.al/2020/12/08/8-dhjetori-90-shehu-per-atsh-e-duam-shqiperine-si-gjithe-europa-aktuale-ne-shqiperi-duhet-perseritur/.
Kështu, Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, përveç brengave të zakonshme që po kalonte në përpjekjet për ngulitjen e normës gjuhësore, iu shtua dhe një «brengë» e re: krijimi i një dysori leksikor, që shfaqej si luftë midis formës së shkruar «Evropë», të vendosur nga Kongresi i Drejtshkrimit dhe formës së pashkruar *«Europë» të nyjëtuar nga protagonistët e rinj të shesheve dhe foltoreve. Kjo formë e re dilte jo vetëm në rasën emërore, por merrte ndonjëherë edhe forma interesante në rasat e zhdrejta: *Europën, *Europs. Por në emër të lirisë çdo gjë justifikohej.
«Yjet» e reja të politikës dhe muzikës së lehtë, edhe pse bënin zgjedhje gjuhësore pa i ditur hallet e gjuhës dhe drejtshkrimit, u bënë papritmas frymëzuesit e një semiologjie të re.
U bë modë të thoshe *«Europë», me atë mënyrë që flet «udhëheqësi i madh», ashtu siç këndon «ylli» i këngës. E «Drejtshkrimi» trishtohej tek shihte këto. E, bashkë me të, edhe dhe gjithë ata miliona përdorues që i besojnë një norme drejtshkrimore të sprovuar.
U ngritën gjer edhe shkolla, universitete, spitale e klinika me përbërësin «*Europa»/«*europian». Paraja që «hedh ujin përpjetë», mund të ndryshojë edhe drejtshkrimin.
Për rregullat e «Drejtshkrimit» u kujdesën vetëm përdoruesit e zakonshëm, ata që janë bartësit dhe ruajtësit e ndjenjës gjuhësore të shqipes. Ata që i besojnë një kodi të njësuar komunikimi.
Por, si për ironi të fatit, megjithë flijimin normativ në altarin e fonetikës latine, ajo dëshirë e zjarrtë për ta bërë Shqipërinë si gjithë Evropa jo vetëm që nuk u plotësua, por po kthehet në një makth pa mbarim.
Prandaj ndonjëherë më zë veshi ca thashetheme se nuk është më faji i Shqipërisë dhe i shqiptarëve, por i Evropës, që ka hallet e veta dhe nuk ka nge të merret me zgjerimin, duke na akuzuar pa të drejtë.
Prit, them, me vete. Mos vallë paskan të drejtë?
Ky dyshim më vë më shumë në mendime. Hap visin internetik të Bashkimit Evropian dhe shoh trajtën «Evropë».
Hap visin internetik të Qeverisë Shqiptare dhe shoh trajtën «Europë»!

Nuk mund t’u besoj syve.
Atje në Bruksel paska një rregull për të zbatuar të gjitha rregullat. Dhe këtu hyn edhe «Drejtshkrimi i gjuhës shqipe», i cili përbën në radhë të parë ligj për shtetin shqiptar dhe për këdo që shkruan shqip, të paktën në formën zyrtare.
Mirëpo, nëpër shkresat e Qeverisë Shqiptare nuk zbatohet ligji drejtshkrimor i shtetit të vet! Unë nuk e di se cili këshilltar gjuhësor jep këshilla për të shkelur rregullat drejtshkrimore. Ndoshta dikush atje lart ka preferencat e veta ligjërimore dhe mund të vendosë në bazë të tyre. Vetëm se kjo duhet bërë me një ligj, i cili ende nuk ekziston. 

Për fat të mirë, emri i Ministrisë së Jashtme të Republikës së Shqipërisë është «Ministria për Evropën dhe Punët e Jashtme».

Ndoshta ka edhe gjuhëtarë – dhe pa dyshim që ka! – të cilët mendojnë se «*Europë»/«*europian» është më sistematike sesa «Evropë»/«evropian», pa e ditur se argumenti i sistematicitetit në pikëpamje gramatologjike nuk është i mjaftueshëm. Ose është po aq i mjaftueshëm sikur të thosha se [ev] është zhvillim i diftongut [eu], dhe shkrimi me [eu] përfaqëson një kthim prapa në kohë, pa le të tingëllojë ky argument si një ushtrim sofizmi.
Shteti është ai entitet konservues, që sidomos në çështje të ruajtjes së kodit gjuhësor nuk mund të tregohet inovativ. Sepse çdo prekje e këtij kodi ka menjëherë pasoja negative në ndërgjegjen gjuhësore të folësve dhe shkruesve të gjuhës.
Vlerat e vërteta që do të na çojnë drejt Evropës janë respektimi i ligjeve dhe puna për të krijuar dhe ruajtur vlerat ekonomike, kulturore, kombëtare, shoqërore. Dhe këtu bën pjesë edhe sjellja jonë gjuhësore.
«Europa» po i ndan shqiptarët!
Por ajo nuk është një ndarje që vjen nga Evropa, por nga vetë shqiptarët, më saktë nga një pjesë e tyre, që rendin drejt një ndryshimi formal sipërfaqësor, i cili gjithsesi nuk mund të mbulojë thelbin kompleks problematik që ka mbërthyer jetën publike shqiptare.

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus” 

«EVROPË» APO «EUROPË», KJO ËSHTË ÇËSHTJA

«EVROPË» APO «EUROPË», KJO ËSHTË ÇËSHTJA

nga 

Aristotel Spiro 

Më në fund u duk se u gjend një përputhje mendimesh në ligjëratën publike për gjuhën! Çka nuk u arrit në dekada të tëra për atë që mund të quhet dështim fatal i diskursit akademik gjuhësor shqiptar, domethënë nëse duhet pranuar trajta “Koçua” apo “Koçoja”, pavarësisht formulimit ultimativ të “Drejtshkrimit të gjuhës shqipe” në të mirë të së dytës, duket se u arrit për emrin e kontinentit të vjetër. Evropa plakë në mendjen e një pjese të shqiptarëve duket se po pëson një make-up fonetik duke ia zëvendësuar bashkëtingëlloren [v] me zanoren [u]. Ata që shkruajnë “Europë” janë shtuar më shumë se më parë. 

Dhe fishekzjarret e para të këtij “trendi” na erdhën nga biznesi privat arsimor. Një universitet privat u vetëpagëzua si “Europian” duke shkelur rregullat e «Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe», që përbëjnë ligj shtetëror. Pastaj pasoi edhe një pjesë, gjithsesi e vogël, nga bota e magjishme e sportit. Krahas «Kampionati Evropian», u detyruam të dëgjojmë jo rrallë edhe «Kampionati Europian». 

Këtyre u shtohet edhe ndonjë rilindës i vonuar, «intelektual» i lodhur nga pengesat e bashkëtingëllores [v] dhe i kënaqur nga era e lirë e zanores së prapme [u]. 

Drejtshkrimi është shprehur qartë posaçërisht për emrin e kontinentit të vjetër dhe mbiemrin përkatës. Megjithëse në § 36, pika d) thuhet se «Fjalët dhe emrat e përveçëm, kryesisht me burim grek, latin a iliro-trak me au, eu shkruhen edhe në shqipen me au, eu», bën një përjashtim për disa fjalë, të cilat «Në pajtim me shqiptimin e ngulitur prej kohësh, shkruhen me v» Këto fjalë janë: Evropë, evropian, nevralgji, nevralgjik, nevrasteni, nevrastenik, nevrik.

Ne besojmë se Kongresi i Drejtshkrimit pati arsye të forta për të bërë këtë përjashtim në vitin 1972. Një shqiptim me u (Europë) pa dyshim që ka qenë i njohur qysh atëherë, por është konsideruar margjinal dhe ndoshta edhe krahinor. 

Ajo që bën më shumë përshtypje është se këtë trajtë jonormative (Europë) e kanë quajtur të drejtë edhe disa gjuhëtarë. Ata madje kanë përdorur edhe një argumentim në dukje «shkencor», duke nënvizuar një lloj asistematiciteti të trajtës «Evropë». 

Por ky lloj asistematiciteti ishte në fuqi edhe kur u shpallën rregullat e drejtshkrimit shqip dhe trajta «Evropë» ka qenë përdorur pa as më të voglin shqetësim (dhe përdoret edhe sot e gjithë ditën pa asnjë lloj problemi keqkuptimi apo sistematiciteti). 

Dhe kjo ndodh pavarësisht se mjaft forma të tjera të lidhura me temën e Evropës kanë qenë përdorur dhe po përdoren rishtas vitet e fundit. 

Kjo dukuri nuk është e re në shqipe. Nuk i përket periudhës pas viteve 90 të shekullit XX.  Shqiptarët kanë përdorur në të kaluarën pa asnjë problem krahas «Evropë» edhe «Eurovizion» apo edhe «Eurorilindja». Dhe në vitet e fundit kanë përdorur «euro», «eurobond», pa pasur ndonjë pasiguri sistematike. 

Është habi e madhe që ndonjë koleg gjuhëtar sjell argumentin e sistematicitetit për të përligjur një trajtë jonormative, kur pjesa më e madhe e përdoruesve ndjekin rregullat e «Drejtshkrimit». Janë disa gjëra në gjuhë që nuk mund t’i ndryshojë asnjë argumentim që përdor si armë sistematicitetin. Në drejtshkrim këto argumente nuk vlejnë, nëse bëhet fjalë për trajta të përhapura dhe sidomos për trajtat e përjashtimeve, për të cilat është shprehur qartë «Drejtshkrimi i gjuhës shqipe». Gjuha prandaj është e bukur, sepse ka këto «thyerje», që gjejnë shpjegimin e tyre në jetën e veçantë që kalon çdo fjalë. 

Tani, nëse ka një pjesë folësish që i shkelin këto rregulla, kjo nuk duhet të na çojë në tundimin për t’i ndryshuar rregullat, qoftë edhe sikur këta «trima të ligjërimit» të jenë biznesmenë me pare të madhe apo manjatë të shtypit të shkruar dhe elektronik. 

Unë kam përshtypjen se po përjetojmë avancimin e një lumpeni gjuhësor, që është në origjinë lumpen kulturor, i cili me kthetrat e tij ka kapur ndërgjegjen gjuhësore dhe kombëtare shqipe. 

Pjesë e këtij lumpeni bëhet edhe ndonjë shkrues, i cili preferencat e veta ligjërimore kërkon t'ia imponojë krejt bashkësisë folëse. Qarkullon në rrjet një motivim i këtij refuzimi, sikur  «Evropë» qenka një trajtë e vjetruar greko-sllave(!). Deri këtu paska arritur cektësia kulturore dhe banaliteti logjik, që ta reduktojnë argumentimin në kufijtë e ksenofobisë dhe të urrejtjes nacionale. Individë të tillë as nuk e kanë idenë se si funksionon gjuha dhe sistemi i saj shkrimor. 

Para këtij avancimi, që shkakton tronditje dhe tmerr, dridhen e thyhen edhe vetë gjuhëtarët, të cilët për të justifikuar ligjëratën e tyre dhe mbijetesën brenda egërsisë dhe banalitetit mediatik, lëshojnë pe duke u pajtuar me shprehitë ligjërimore të asaj pjese folësish që nuk kanë respekt për gjuhën shqipe. Është ironi që, për të mos u akuzuar si mbrojtës të një standardi gjuhësor objektivisht të ndryshueshëm, i cili përballet me sulme nga më absurdet, ata përdorin argumentin e sistematicitetit pikërisht për të miratuar përzgjedhjet e asaj pjese asistematike që nuk tregojnë aspak respekt për gjuhën duke sulmuar pa mëshirë sistemin e saj. 

Është e trishtueshme kur konstaton se në viset internetike të qeverisë shqiptare po përdoret rëndom trajta jozyrtare «Europë», ndërsa viset përkatëse internetike të Kosovës, Maqedonisë së Veriut, madje edhe të vetë Bashkimit Evropian, përdorin trajtën e saktë «Evropë». 

Me këto qëndrime ata lëndojnë ndjenjën gjuhësore të shumicës së folësve të shqipes, të cilët pa as mëdyshjen më të vogël i besojnë «Drejtshkrimit të gjuhës shqipe» dhe rregullave të tij. 

Ajo që në dukje tingëllon si përputhje mendimesh në ligjëratën për gjuhën, nuk është veçse një tërheqje e padenjë përballë ortekut të vandalizmit gjuhësor e ligjërimor që ka përfshirë jetën publike të vendit. Përballë këtij orteku gjuhëtarët kanë detyrimin të heqin dorë nga ngasja e oportunizmit për hir të një dritareje të hapur mediatike. 

 

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”

JANIS RICOS, KJO QENKEJ ÇËSHTJA (POEZI)

 

JANIS RICOS 

KJO QENKEJ ÇËSHTJA 

Nuk dinte ku të shkonte e ç’të bënte. E qarkonte vakumi.

Sikleti i përplasej në katër muret.

Një mizë ishte kapur në rrjetën e zukatjes së saj.

Një merimangë po zbriste solemnisht prej spangos

së pështymës së saj.



Atëherë u kap dhe ai prej një vargu dhe nisi të zbriste

i heshtur,

kënaqur prej atij ekuilibri vertikal

të fundosjes,

i sigurt se në çdo çast do të mundej të ngjitej

bile dhe më lart prej nga ishte nisur.

Por nuk qenkej kjo çështja.

Çështja na qenkej

nëse tërkuza e vargut të tij duronte të ngjiste

dhe dikë tjetër.



Bukuresht, 18.XII.1959




Përktheu: Aristotel Spiro



Nga përmbledhja poetike: «Një tablo me penelata të vogla» (1959).

Nga libri: Janis Ricos, «Poezi», Vëll. VIII, Kedros, Athinë 1989, f. 74.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ

ΑΥΤΟ ΗΤΑΝ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ

Δεν ήξερε πού να πάει, τί να κάνει. Τον κύκλωνε το άδειο.

Η αμηχανία του σκόνταφτε στους τέσσερις τοίχους.

Μιά μύγα ήταν πιασμένη στο δίχτυ του βόμβου της.

Μια αράχνη κατέβαινε επίσημα πιασμένη απ’ τον σπάγκο

του σάλιου της.

Πιάστηκε τότε κι αυτός από ’να στίχο και κατέβαινε

αμίλητος,

χαρούμενος απ’ την κάθετη αυτή ισορροπία

της καταβύθισης,

σίγουρος πως, όποια στιγμή, θα μπορούσε ν’ ανέβει

και μάλιστα ακόμη πιο ψηλά από κει που ξεκίνησε.

Όμως το ζήτημα δεν ήταν αυτό. Το ζήτημα ήταν

Αν το σκοινί του στίχου του άντεχε για ν’ ανεβάσει

κι έναν άλλο.


Βουκουρέστι, 18.XII.1959


Από τη συλλογή ποιημάτων: «Ένας πίνακας με μικρές πινελιές» (1959).
Από το βιβλίο: Γιάννης Ρίτσος, «Ποιήματα», τ. Θ΄, Κέδρος, Αθήνα 1989, σελ. 74.

KUR QAU NYJA

 

Kur qau Nyja

nga 

Aristotel Spiro 

Duke shëtitur mbi një tekst, kur po kaloja pranë një fraze me dy emra, më tërhoqi vëmendjen mes tyre një nyjë, që po qante me dënesë. Emrat dhe nyja e frazës ishin «mollët e sherrit».

- Çfarë ke, bukuroshe, që po qan? – e pyeta nyjën. 

- Ç’të mos qaj? – m’u përgjegj. – Ky emri pas meje, që po e ndihmoj të lidhet me emrin përpara, pretendon se jam pjesë e tij dhe më ka futur duart e nuk më lëshon. Nuk mjafton që po i shërbej kaq e kaq shekuj, por tani më dashka edhe për vete. Unë i them: «Këtu jam për të të shërbyer, nuk kam ku vete, por ama dinjitetin tim gramatikor do ta ruaj deri në fund». Nuk ka ku të vejë më kjo punë! Kur unë erdha këtu fillimisht para emrit kam qenë përemër dëftor, për hir të tij u bëra nyjë, por ky nuk është akoma i kënaqur. Nuk thonë kot:  «Jepi gishtin, të të marrë dorën». 

- Si e justifikon këtë gjë emri që ti lidh? 

- Ai më thotë se «të gjithë e dinë që ti je këtu për mua, të gjithë nuk më shqiptojnë dot mua pa shqiptuar më parë ty, dhe ty nuk të shqiptojnë kurrë vetëm por së bashku me mua, gjë që do të thotë se tani je bërë pjesë e imja». Më thotë edhe disa fjalë, që më vjen turp t’i them: «Pa ty nuk mund të rroj, dua të bëhemi një, je pjesë e trupit dhe shpirtit tim». Por të gjitha këto janë fjalë të bukura, që unë nuk i besoj. 

Emri në trajtën e «sherrit» u hodh përpjetë duke u justifikuar: 

- Këtë nuk e them unë, e thonë ata që më kanë parë e studiuar mirë. Kështu është edhe në gjuhë të tjera, kështu është edhe në shqip. 

- Nuk është kështu në gjuhë të tjera dhe mos gënje, - i them unë. 

- Ashtu, vërtet, - më miratoi nyja. – Dhe unë i them këtij: «Shiko punën tënde, unë këtu jam për të bërë punën time, fjalë shërbyese jam vërtet, por nuk mund të bashkohemi në një formë. Pa shiko emrin para meje! Ai ka më shumë të drejtë të më thotë: «Eja bashkohemi», sepse unë pas tij shkoj, atij i ngjaj. Ashtu si ai, unë jam në rasën emërore, por ti je në gjinore. Nuk mund të më bësh me zor rasë gjinore. Nuk përcaktohet prej teje asgjë imja. As numri, as gjinia. Unë jam në gjininë femërore dhe ti në mashkullore. Unë jam në numrin shumës dhe ti në njëjës. Prandaj, më lër të qetë, që ta bëj punën ashtu siç duhet! 

- Po studimet e studiuesve ç’t’i bëjmë? – pyeti emri në gjinore. 

- Nuk mendojnë të gjithë ashtu, - u përgjegj nyja.- Asnjëherë nuk kanë menduar të gjithë ashtu. Por, hapin ca libra për gjuhë të tjera, i lexojnë dhe kërcejnë duke thënë: «Le ta shpjegojmë kështu edhe në shqipe». 

- Kjo nuk më duket aspak e drejtë, - i thashë. - Lëreni nyjën të qetë, që të bëjë punën e vet! Nyja është fjalë më vete, punën e bën shumë mirë dhe emri mund të jetë në gjinore pa pasur nevojë të bëhet njësh me nyjën. 

- Unë nuk e kam problem, - u përgjegj emri në gjinore, - por më ka zënë halli, se ca studiues më kanë thënë që «Mbaje fort nyjën, se s’kemi ç’i themi dhanores pastaj».

- Ç’punë i prishet dhanores?

- Po ja, po të mos kem unë nyjën, dhanorja thotë: «Jemi njësoj dhe ti nuk mund të quhesh më gjinore, por do të quhesh dhanore». Kurse unë i them: «Meqë jemi njësoj, ti do të quhesh gjinore dhe bëje punën si e ke bërë deri tani, nuk të ndalon njeri». Dhe kështu sherri vazhdon pa mbarim. 

Aty pari ndodhej një frazë tjetër e fjalisë: «mollët e kuqe». Së andejmi, nyja që ndodhej para mbiemrit m’u ankua:

- Ato vuajtje që thotë shoqka para emrit nuk janë asgjë krahasuar me vuajtjet e mia. Mua më quajnë të gjithë pjesë të mbiemrit dhe nuk e diskutojnë. Bile, ca studiues më trajtojnë sikur të jem mbaresë. Po kjo pikë e zezë! Shyqyr që s’jam pas mbiemrit, se do ta kisha pësuar si nyja e prapme, që përfundoi atje ku është dhe të gjithë tani e quajnë mbaresë. Unë bëj durim, se akoma më shkruajnë veç, domethënë e pranojnë në heshtje që unë kam pavarësinë time, dinjitetin tim. Po kush më garanton mua se nuk do të vijë një ditë që nuk do të më shkruajnë bashkë me mbiemrat? Prandaj, e dashur, le ta ngremë zërin tonë, se, po ndodhi kjo, pastaj të vjen ty radha. Do ta pësojmë si me përemrat pronorë, që meqë ishin pakicë, na i ngjitën me to dhe i shkruajnë bashkë. 

- Përemrat janë fjalë si puna jonë, që u shërbejnë këtyre të tjerave, emrave, mbiemrave, me ata s’kemi problem, - tha nyja që ndodhej para gjinores. 

- Ju mos u mërzisni fare, - u thashë nyjave për t’i qetësuar. – Studiuesit janë qenie të brishta dhe të pafajshme. Nuk janë të këqinj. Por ndonjëherë harrojnë realitetin dhe gjërat e thjeshta i ndërlikojnë. Gjithë punën e prishin teoritë që merren si të gatshme, imitimet nga gjuhët e tjera. Mirëpo, shqipja, edhe pse ka shumë ngjashmëri me gjuhët e tjera, disa gjëra i thotë me mënyrën e vet. Rasti juaj, moj nyja të dashura, këtë na thotë. Prandaj, studiuesit në vend që t’ju ndryshojnë për shkak të teorive të tyre, duhet të bëjnë të kundërtën: t’i rregullojnë teoritë e tyre duke u nisur nga sjellja juaj e veçantë dhe e shkëlqyer. 

Fjalët e mia sikur i ngushëlluan nyjat, por një ndjesi shqetësimi mbeti gjithsesi brenda qenies së tyre. 

 

 

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”

SA RASA KANË EMRAT NË SHQIPEN STANDARDE?

 

SA RASA KANË EMRAT 

NË SHQIPEN STANDARDE?

nga

Aristotel Spiro

Në shkollë na kanë mësuar shumë gjëra të sakta, por edhe disa gjëra të pasakta. Gjëja më e bukur që mbaj mend nga mësimet e gjuhësisë është se gjuhët ndryshojnë. Pyetjet që ti po bën, unë ia kam bërë vetes qindra herë.

Rasa e ashtuquajtur historikisht "rrjedhore" tani ka mbetur e shkërmoqur fare tek shumësi i pashquar. Shumësi i shquar ka qenë dikur me -sh edhe ai, por sot përdoret në vend të tij një formë identike si gjinorja (fushave).

Ndërkohë gjinorja shumës na dalka njësoj edhe në trajtën e pashquar edhe në të shquarën (!). Kështu që, ka diçka që nuk shkon këtu: ngjan sikur po bëjmë kompromis, meqë duhet të plotësojmë një tabelë lakimi që na e kanë vënë përpara.

Puna e rasës gjinore pa nyjë është edhe më e thjeshtë sesa puna e mbiemrit pa nyjë. Këtu duket qartë se nyja e përparme ndjek lakimin e emrit drejtues (gjymtyrës bosht) dhe jo të emrit në gjinore që i prin. Pra, s'ka të bëjë fare me gjinoren në pikëpamje morfologjike. Thjesht ndodhet aty për ta lidhur emrin në gjinore me emrin drejtues (gjymtyrën bosht).

Kështu, përderisa për gjinoren bindemi që mund të qëndrojë si rasë edhe pa nyjën, ajo që quajmë dhanore formalisht është njësoj me gjinoren. Mund t'i vësh edhe emër tjetër kësaj forme, por kjo është çështje tjetër dytësore.

Tani, meqë tek gjinorja shumës trajta e shquar dhe e pashquar dalin identike dhe gjuha nuk funksionon dot pa opozicione formash, vendin e gjinores së pashquar shumës e zë ajo që ne e quajmë sot rrjedhore e pashquar, formë që ka mbetur "jetime" në fund të tabelës së lakimit.

Në këtë mënyrë në shqip na dalin tri rasa: emërore, gjinore dhe kallëzore.

Kjo është një skemë shpjeguese e thjeshtë, e arsyeshme dhe e dobishme.

Skema që u mësojnë sot në shkollë nxënësve është e ndërlikuar, e pamotivuar dhe e paarsyeshme.

Njerëzit, sigurisht, do të vazhdojnë të flasin shqip pavarësisht se do ta shpjegojmë gjuhën me 5 X 4 = 20 forma rasore ose me 3 X 4 = 12 forma rasore.

Mund të njohësh edhe rasë thirrore ose edhe rasë vendore dhe njerëzit do të vazhdojnë të flasin po njësoj, pavarësisht nga interpretimet që u bëjmë fakteve gjuhësore.

Për më tepër rreth argumenteve të mia për rasat e shqipes shih:

https://www.researchgate.net/publication/342247297_Mbi_numrin_e_rasave_ne_gjuhen_shqipe

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”

JO «GRUSHT SHTETI», POR REFORMË DREJTSHKRIMORE E PËRGATITUR ME PJEKURI

 

Rruga Reforma Drejtshkrimore

JO «GRUSHT SHTETI», POR REFORMË DREJTSHKRIMORE E PËRGATITUR ME PJEKURI 

nga 

Aristotel Spiro 

Pyetja e gabuar që mund të bëhej në lidhje me rishikimin e drejtshkrimit do të ishte: Çfarë do të ndryshojmë? 

Kësaj pyetjeje duhet t’i përgjigjemi menjëherë: Asgjë! 

Ose për të qenë më realistë: Thuajse asgjë! 

Gjuha nuk është një organizëm që merr pjesë në revolucione. Ajo nuk i pranon ndryshimet e mëdha e të menjëhershme. Anëtarët e bashkësisë së gjerë folëse duan që të jenë të sigurt se kodi i komunikimit të përbashkët nuk ndryshon, në mënyrë që komunikimi midis tyre të jetë normal. 

Drejtshkrimi i gjuhës shqipe mbështetet mbi parimin fonologjik (jo fonetik!), ashtu si drejtshkrimi i gjithë gjuhëve që përdorin shkrimin alfabetik. Por si drejtshkrim shumë i ri në moshë, ai ka privilegjin që të ketë një përkatësi thuajse të dykahshme (biunivoke) midis fonemave dhe grafemave. Këtë përkatësi e kanë pasur edhe gjuhët e tjera me traditë të lashtë shkrimore. Ndërsa gjuha e tyre e folur ka ndryshuar, shkrimi ka mbetur në vija të përgjithshme po ai. Ndryshimet në shkrim dhe në drejtshkrim janë aq të vogla e të padukshme, saqë duket sikur gjuha pak ka ndryshuar. Nëse gjuha shqipe do të kishte një alfabet të përbashkët që në Mesjetë, pa dyshim që gjuha e Buzukut do të ishte shumë më e kuptueshme për shqiptarët e sotëm. 

Gjuha ndryshon vazhdimisht për shkak të përdorimit. Por jo çdo ndryshim fonetik në gjuhë pasqyrohet menjëherë në sistemin shkrimor. Marrëdhëniet midis fonemave dhe grafemave organizohen në formë tjetër. Shkrimi duke luajtur një rol ruajtës (konservativ) për gjuhën, ndihmon gjithashtu të kuptohet më mirë rrugëtimi diakronik i sistemit gjuhësor, nëpërmjet atyre ndryshimeve dhe mospërputhjeve të vogla fonetiko-grafike, të cilat për këtë arsye bëhen argumente përbashkuese të disa brezave shqipfolësish. 

Është e vërtetë se karakteri fonologjik i drejtshkrimit të shqipes do ta shoqërojë atë përgjithmonë e në jetë të jetëve. Parimi fonologjik i drejtshkrimit të shqipes është dhe do të mbetet parimi kryesor. Por shumë ortograme ose pjesë të tyre, duke respektuar parimin fonologjik, do të marrin pak nga pak veçoritë e morfogrameve. Kështu, p.sh., veta III e foljeve të së ardhmes apo lidhores së tashme mund të dalë homofone (njësoj) me vetën I (gjë që sot kryhet vetëm në një regjistër ligjërimor bisedor), por prania e zanores [ë] në fund do të funksionojë aty si një tregues diferencimi formal. P.sh., ndoshta do të vijë një ditë që tek ai do të lexojë të përgjithësohet shqiptimi [ai do të lexoj], por kjo nuk do të thotë se duhet shkruar pa -ë. E njëjta gjë mund të thuhet për gjithë ato raste kur praktika e ligjërimit të përditshëm evidenton shqiptime pa ë-në e patheksuar. I ashtuquajturi “parim  fonetik” nuk duhet të shërbejë këtu si shkas për të ndryshuar drejtshkrimin e fjalës. Përndryshe, bëhen propozime për të qeshur dhe për të qarë, si: të shkruhet i parm, i majm, i pastajm, flliq, kllas, kllëç, kllëf, kllirë, pllet, pllëmbë, brruc, brryl, krrabë etj. në vend të i parmë, i majmë, i pastajmë, fëlliq, këllas, këllëç, këllëf, këllirë, pëllet, pëllëmbë, bërruc, bërryl, kërrabë etj.

Shkrimi i fjalëve nuk duhet të kënaqë thjesht logjikën sistemore dhe etimologjike të gjuhëtarit, por të jetë në radhë të parë një mjet i qëndrueshëm në komunikimin e bashkësisë folëse. 

Nuk mund t’i hyhet ndryshimit të drejtshkrimit vetëm e vetëm duke u nisur nga aksioma aprioristike se drejtshkrimi i çdo gjuhe ndryshon herë pas here. 

Ndryshimet në drejtshkrim nuk mund të bëhen as duke u inkuadruar në ligjërimin publik të rishikimit të standardit dhe as në përpjekje gjoja “ripajtuese” me dialektin gegë. Futja e disa fjalëve me morfologji gege, nëse bëhet për të kënaqur një pjesë të pakënaqurish me standardin shqip, konsiderohet përpjekje foshnjore dhe, si e tillë, duhet hedhur poshtë me vendosmëri. 

Rishikimi i drejtshkrimit nuk do të thotë hartim rregullash drejtshkrimore nga e para. Nuk na duhet një drejtshkrim tjetër, nuk na duhen rregulla të reja. Është shumë e ekzagjeruar dhe infantiliste dëshira e disave për të ofruar ndryshime në çdo rregull drejtshkrimor ekzistues. Një element që funksionon shumë nuk është nevoja që të ndryshohet. Madje nuk na duhet as pakësimi as zhdukja e përjashtimeve. Është e vërtetë se «Rregullat e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe» kanë mjaft përjashtime nga formulimet e përgjithshme. Nuk është e drejtë që për këtë arsye të kërkohet fshirja apo heqja e rasteve të përjashtimit. Nëse do të ishte e mundur kjo, do të bëhej para 50 vjetësh nga Kongresi. Arsyet që ato raste përjashtuese u vendos që të shkruhen kështu lidhen me rrënjosjen në ndërgjegjen e përdoruesve të një tradite shqiptimore dhe logografike përkatëse. Koha që ka kaluar jo vetëm që nuk e ka dobësuar, por e ka forcuar më tej këtë traditë. 

Të kërkosh fshirjen e përjashtimeve nga rregulli i përgjithshëm i drejtshkrimit është sikur të kërkosh fshirjen e foljeve të parregullta nga lista e zgjedhimit të foljeve. 

Nuk është aspak e nevojshme që gjuhëtari të rrijë e të shqyrtojë me radhë fjalët e fjalorit dhe të përzgjedhë së andejmi një listë fjalësh për t’u ndryshuar. Një gjuhëtar i vërtetë është i matur kur bën propozime ndryshimi për drejtshkrimin. Motivimi teorik i një forme të propozuar nuk mund të shfajësojë asnjë propozim ndryshimi. Kritere të sigurta janë pajtueshmëria me «Rregullat e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe» dhe shtrirja e përdorimit të fjalës ose formës. 

Ndryshimet që mund të propozohen në drejtshkrimin e disa fjalëve nuk duhet në asnjë mënyrë të lidhen me mungesën e përpjekjeve për të nxënë drejtshkrimin. Në këtë mënyrë do t’u bëhej padrejtësi atyre njerëzve të kulturuar që shkruajnë e lexojnë duke respektuar «Rregullat e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe». Nëse ajo pjesë e madhe njerëzish kanë harxhuar energji për t’i mësuar rregullat e drejtshkrimit, është e padrejtë t’u thuhet që ta harrojnë shprehitë e të shkruarit saktë të shqipes për t’u familjarizuar me forma të reja të futura me kritere të dyshimta.

Një kongres përkujtimor për 50-vjetorin e Kongresit të Drejtshkrimit mund dhe duhet të mblidhet. 

Por nëse dikush dëshiron të ndryshojë drejtshkrimin, këtë duhet ta bëjë duke i marrë lejen autoritetit më të madh të gjuhës shqipe: folësve të saj. 

Për këtë duhet të ndërmjetësojë një periudhë e mjaftueshme kohore këshillimi të çiltër mbarëkombëtar, të përgatitet një pyetësor me çështjet kryesore që duhen diskutuar dhe të tërhiqen mendimet dhe opinionet e gjithë përdoruesve të kualifikuar të gjuhës. Të ndërtohet një platformë shkencore diskutimi duke shfrytëzuar mundësitë e teknologjisë së sotme të komunikimit. Përfundimet e diskutimit mbarëkombëtar, të ndërthurura me studimet e institucioneve përkatëse kërkimore-shkencore mund të çojnë drejt një Kongresi të Reformës Drejtshkrimore. 

Përndryshe, mendimet e hedhura nga shtabet e politikës, me gjuhën e pushtetit dhe nga «pushtetarët e gjuhës» nuk çojnë asgjëkundi, përveçse hapin rrugën e një «grushti shteti» ndaj standardit.   

  

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”