PËRKTHIM apo SHQIPËRIM?

PËRKTHIM apo SHQIPËRIM? 

nga 

Aristotel Spiro

Këto radhë po i shkruaj duke marrë shtysë nga një koment i zonjës Suzana, që i bëri një poezie me titullin «Arkesilas» të poetit dhe piktorit surrealist grek (me disa rrënjë shqiptare) Nikos Engonopulos (1907-1985), përkthyer prej meje dhe publikuar në një faqe në facebook të titulluar «Antologji e përhershme e Letërsisë Greke». 
Kur publikoj përkthime poezish ose tekstesh të tjera, përdor zakonisht foljen «përkthej». Kjo fjalë më duket mjaft e përshtashme për të përshkruar atë që kam kryer. Fjala «përkthim» është përgjithësuar si e përshtatshme semiologjikisht dhe dinjitoze  shoqërisht për të shprehur veprimtarinë që shënon. 
Por një pjesë përkthyesish parapëlqejnë fjalën «shqipërim»/«shqipëroj», me sa duket nga autoriteti i përkthimeve letrare të Fan S. Nolit. 
Në fakt, F. S. Noli zbatoi një model përkthimi letrar në kushte të caktuara letrare, gjuhësore, shoqërore, politike, duke e orientuar tekstin origjinal nga konteksti gjuhësor kulturor vendas. Vetëm kështu do ta kuptonin lexuesit shqiptarë atë sistem shenjor të kulturave të huaja, të cilat ose nuk i njihnin, ose i lexonin në origjinal. 
Duke pasur një ndjenjë gjuhësore të zhvilluar shqipe arriti të përshtaste përbukuri shumë huazime fjalësh, që dukej sikur përdoreshin prej kohësh nga lexuesit shqiptarë. 
F. S. Noli gjatë përkthimit ndihej shumë i çlirët dhe «nuk përtonte» të largohej nga origjinali. Nuk e shihte si mëkat, aq më tepër që këtë çlirësi e kishte provuar edhe me përkthimin e teksteve fetare (për përkthimin e të cilave përdorte termin kthej, duke u shprehur se «ia morën shpirtin»).  
Por lexuesi ka pretendimin e ligjshëm që të ndihet i sigurt se ku është kufiri i tekstit origjinal nga teksti i përkthyer, dhe madje këtë gjë duhet ta sigurojë duke lexuar tekstin e përkthyer. 
Në këtë rast përgjigjja e përkthyesit nuk mund të jetë: «Mëso gjuhë të huaja dhe lexoji autorët në origjinal!» 
Përkthyesi i mirë nuk mjaftohet vetëm tek respekti ndaj vetes dhe punës së tij. Mandej, nuk mund të tundohet duke e përdorur gjuhën pritëse si një mjet demonstrimi të personalitetit të vet letrar ose gjuhësor. 
Përkthyesi duhet të jetë aq kurajoz sa t'i qaset edhe autorit më të vështirë, por duhet të jetë njëkohësisht aq modest, sa të lërë autorin të ecë përpara dhe ai ta ndjekë nga pas. 
Për këtë arsye, më shumë se shqipërimin unë zgjedh përkthimin. 
Prandaj shënoj gjithmonë: Përktheu Aristotel Spiro / A. Spiro / A.S. 
Ka dy arsye që parapëlqej fjalën «përkthim».
1) sepse dua t'i jap termit prestigjin e merituar, duke e konsideruar si më përfaqësuesin për këtë veprimtari;
2) sepse nuk dua të shpërdoroj me fjalën «shqipërim», të cilën një pjesë kolegësh e përdorin me ose pa skrupull duke u vetëvlerësuar si ustallarë të përkthimit.
Siç përmenda më lart, përkthimin dhe shqipërimin i konsideroj si dy qasje të ndryshme të tejçimit të tekstit nga një gjuhë në tjetrën: 
Përkthimi është respekt për tekstin origjinal, për autorin, ndërsa shqipërimi është respekt për tekstin mbërritës, që është shfajësues i gjithçkaje. 

RISHIKIMI I DREJTSHKRIMIT NUK ËSHTË VETËM ÇËSHTJE DREJTSHKRIMORE

Nga 

Aristotel Spiro 

Në shtypin e përditshëm dhe nëpër tubime universitare / akademike është ngritur vazhdimisht zëri për rishikimin e drejtshkrimit. Një kërkesë e tillë është e arsyeshme, po të kihet parasysh periudha gjysmëshekullore që ka kaluar pas Kongresit të Drejtshkrimit (1972) dhe sidomos ndryshimet shoqërore që ndodhën pas rënies së komunizmit, hapjes së Shqipërisë ndaj botës dhe pavarësisë së Kosovës. Të tre këta faktorë, së bashku me demokratizimin e kanaleve të komunikimit (prej lëvizjes së lirë, internetit dhe rrjeteve sociale, telefonisë celulare dhe pajisjeve të zgjuara komunikuese) e kanë vendosur shqipen dhe folësit e saj përpara një larmie ligjërimore të jashtëzakonshme me përdorime fjalësh e frazash, të cilat Rregullat e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1973) as që mund t'i parashikonin.
Por edhe një pjesë zgjidhjesh që u dhanë, praktika drejtshkrimore e shumicës së përdoruesve të shqipes i përgënjeshtroi. Është e qartë se ta reduktosh rishikimin e drejtshkrimit në ndreqjen e disa rregullave, riformulimin e disa të tjerave, është thjeshtim i problemit. Nuk na shpëton as përgatitja dhe botimi i një Fjalori të Ri Drejtshkrimor, sado i mirë qoftë, në të cilin të propozohen zgjidhje drejtshkrimore për fjalë të diskutueshme. 

Edhe më i gabuar është shndërrimi i rishikimit të Rregullave të Drejtshkrimit në rishikim të standardit. Përballë domosdoshmërisë së afirmimit të një shqipeje dinamike në epokën e globalizimit, një pjesë gjuhëtarësh mbyllin sytë e ngujohen në odat krahinore dialektologjike duke e zhvendosur problemin prapa në kohë. Rishikimi i drejtshkrimit shqip duhet të synojë drejt një ligjërimi shqip të një bashkësie ligjërimore të emancipuar, që respekton çdo anëtar të saj, por që ka parasysh edhe detyrimin e çdo folësi apo nënbashkësie folëse të respektojë kodin e përbashkët të komunikimit. 

Rishikimi i Drejtshkrimit nuk do të jetë një ndëshkim i zgjidhjeve të dhëna në Kongresin e Drejtshkrimit (aq më keq i nënshkruesve të tij). Ai do të jetë zgjidhje e problemeve që ka nxjerrë praktika. Të tilla probleme ka plot: Në rade të parë është formulier i parimit themelor të drejtshkrimit si parimi "fonologjik" dhe jo i parimit "fonetik", ndreqja e gabimit themelor për gjoja ekzistencën e parimit të ashtuquajtur "morfologjik" në drejtshkrimin shqip dhe refuzimi i tij, drejtshkrimi i datave, i ditëve të javës, i muajve, i festave fetare; përdorimi i disa përemrave pronorë etj. 

Ç'do të bëhet me gjithë ato fjalë e ndërtime të reja që kanë hyrë në përdorim në rrethanat e veprimtarisë sipërmarrëse të kryer nga persona energjikë por që, për arsye të shfajësueshme, nuk kanë mjaftueshmërinë e duhur në përdorimin e shqipes. A do të jetë ky modeli i shqipes që duam të arrijmë? 

Cili do të jetë qëndrimi që do të mbahet ndaj gjithë asaj stuhie terminologjike që ka përfshirë ligjërimin shqip? Druaj se tani jemi në një gjendje përmbytjeje që duhet kaluar sa më shpejt. 

A do të përballohet orteku i termave të rinj me ksenofobi puriste apo me snobizëm ksenoman? Janë dy ekstreme që duhen shmangur duke zgjedhur një zgjidhje të artë. 

E gjithë përpjekja duhet mbështetur edhe nga kuadri ligjor: një kod komunikimi praktik, ku të përcaktohen regjistrat ligjërimorë dhe kategoria e fjalëve që duhen përdorur apo nuk duhen përdorur, në mënyrë që të shmanget dhuna e fjalës. Personalisht nuk më lëndon një fjalë dialektore e përdorur në Kuvend, sesa një sjellje rrugaçërore e një deputeti apo ministri që me ligjëratën e tij masakron indin e shoqërisë dhe përdhos vlerat e saj. 

Për këto arsye dhe për shumë të tjera them se rishikimi i drejtshkrimit nuk është vetëm çështje drejtshkrimore.

GEGNISHT apo GEGËRISHT?

Nga Aristotel Spiro

Më ka bërë përshtypje ligjërimi i disa studiuesve, të cilët, kur i referohen mënyrës së të shprehurit në dialektin gegë, përdorin emrin gegnishte dhe ndajfoljen  gegnisht. Pjesa tjetër e vdekatarëve përdorin, sikundër dhe unë, trajtat gegërishte / gegërisht. Jam i bindur se këto trajta të shqipes standarde përdoruesit e trajtave gegnisht(e) jo vetëm që i dinë mirë, por edhe i kanë përdorur më parë. 
Por çfarë ka ndërmjetësuar që e kanë braktisur përdorimin e trajtës normative gegërisht dhe kanë parapëlqyer trajtën jonormative gegnisht? 
Ma do mendja se debati për rishikimin e standardit, me gegërishten mëtuese për të fituar një rol të "privuar", ka favorizuar edhe përdorimin e trajtave të mësipërme gege. 
Por arsyeja kryesore besoj se është ajo etimologjike. Përdoruesit e këtyre trajtave e quajnë të natyrshme që, kur i referohen gegërishtes, ta respektojnë këtë formë gjuhësore dialektore me rëndësi të padiskutueshme historike edhe në pikëpamje semiologjike: duke i mbetur besnikë fjalës në trajtën origjinale gege. 
Por këtu lind një problem parimor shkencor: trajtimi gramatikor i elementeve të sistemit, semantika e të cilëve u referohet sistemeve të tjera / devijuese gjuhësore. 

Forma gramatikore e një emri nuk mund të bëhet pjesë e negociimit ideologjik. 

Aq më pak mund të bëhet pjesë negociimi në kuadrin e  një banalizimi semantik. Semantika nuk mund të bëhet shkas për krijimi e një asistematizimi të pajustifikueshëm. 

Nuk mund të përdoret në një ligjëratë standarde forma dialektore gegnisht, me justifikimin se kështu përdoret nga folësit e këtij areali dialektor. 

Metagjuha nuk mund të barazohet me gjuhën e të bëhet shkas identifikimi me të. 

Sipas kësaj logjike do të na lejohej që emrin «feminilitet» të përdornin në gjininë femërore. 

Ndërsa  «mashkullorësi» të konsiderohej ndërtim aberrant, meqenëse qëllon të jetë në gjininë femërore; «atësia» duhej të ishte mashkullore. 

Emri gegërishte (dhe ndajfolja përkatëse gegërisht) i referohet një dialekti që nuk është në bazë të shqipes standarde. Edhe pse shqipja standarde ka aftësi dhe kushte fonetike e gramatikore për përdorimin e trajtave gege, prapëseprapë ato nuk mund të përdoren, sepse
1) janë të panevojshme, meqenëse shqipja standarde përdor trajtat sistematike normative gegërishte, gegërisht, Gegëri. 
2) përdorimi i tyre në shqipen standarde konsiderohet josistematik, për arsye se ato janë trajta josistematike (gegnishte, gegnisht, Gegni).
Përdorimi i tyre mund të shfajësohej në një kuadër më të çlirët komunikues, por kurrsesi në ligjërimin publik.

Nuk mund të shfajësohet sidomos përdorimi i tyre nga gjuhëtarët. 

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”

DEFEKTI FATAL I REFORMËS SË ARSIMIT TË LARTË

Nga Aristotel Spiro 

Projektligji i ri për reformën në arsimin  e lartë ka shkaktuar shqetësim të madh në botën akademike. Është shumë e qartë se gjendja e arsimit në përgjithësi dhe e arsimit të lartë në veçanti është tejet dramatike. Niveli i ulët profesional, zhvlerësimi i standardeve, korrupsioni i shumëllojshëm, të kuptueshme brenda kontekstit problematik ekonomik e shoqëror, e bëjnë emergjente reformën. Por shpresa për të rregulluar gjendjen duket shumë e vakët nëse sheh projektligjin e ri. Dhe kjo jo aq prej të metave që paraqet teksti (me të cilat megjithatë nuk dua të merrem), por sepse e gjithë kjo përpjekje komprometohet nga politikat sabotuese të arsimit kombëtar që ndjek politika. Ky formulim, që ngjan si një pohim shumë i ashpër, është për fat të keq i vërtetë. Dhjetëra universitete private që kanë mbirë si kërpudha helmuese në Tiranë, por edhe në rrethe po e shkatërrojnë që nga themelet arsimin shqiptar. Tashmë është prodhuar një armatë e tërë gjysmanalfabetësh me certifikim formal akademik të njohur nga shteti, që kanë zënë vende pune në sektorin publik, të cilët nuk bëjnë asgjë, veçse marrin rrogat e taksapaguesve shqiptarë dhe luftojnë këdo që me dije e aftësi u kërcënon vendin e punës. Drejtuesit e këtyre universiteteve, të favorizuar nga legjislacioni i komprometuar i shtetit, po përfitojnë deri edhe subvencione në dëm të universiteteve publike, të cilat janë lënë në mëshirë të fatit. Qeveria / qeveritë mund të pretendojnë se nga konkurrenca ka vetëm të mira. Do të mbeten në këmbë ato universitete - private ose shtetërore - që ofrojnë produktin më të mirë edukativ. Por ky arsyetim i ngjan më shumë një dhelpërie logjike, meqenëse kësisoj arsimi i është dorëzuar për fat të keq ekonomisë së tregut në mënyrën më banale! Sepse dihet fort mirë se si funksionojnë shkollat e larta private. Disa skandale që kanë plasur me disa universitete private janë vetëm maja e ajsbergut. 

Me këtë nuk dua të them që të mos ekzistojnë universitetet private. Por statusi i tyre juridik i dëmton shumë politikat e zhvillimit të arsimit kombëtar. Për këdo që e njeh sadopak realitetin shqiptar e di fort mirë se qëllimi i këtyre universiteteve është të nxjerrin sa më shumë fitime. Sa për cilësinë e produktit edukativ, në Shqipëri kjo po kthehet tashmë në një anekdotë.

Në këto kushte qeveria duhet të marrë masa për të ndalur këtë katastrofë me përmasa gjigante. DUHET URGJENTISHT TË MIRATOHET NJË LIGJ QË NUK I NJEH UNIVERSITETET PRIVATE. KJO DO TË THOTË QË I DIPLOMUARI NË TO NUK MUND TË PUNËSOHET NË ADMINISTRATËN PUBLIKE. Të diplomuarit e universiteteve private mund dhe duhet të punësohen vetëm në sektorin privat. Kështu do t'i pritet rruga korrupsionit. Drejtuesit e këtyre universiteteve janë të lidhur me shumë fije me qeverinë e me pushtetin. Frekuentimi në to është kthyer në çështje "familjeje", ku studentët derdhin paratë tek njerëzit e lidhur me qeverinë, ndërsa diploma që do të marrin me lehtësi u hap rrugën për të zënë një punë në sektorin publik. Dhe nëse është pak e vështirë të futen në punë, prapë do të japin para, meqenëse e dinë se si funksionon sistemi.  Ndërsa po ta dinë se do të punësohen vetëm në sektorin privat, atëherë do të përzgjedhin vetëm ato universitete private që me gjithë mend funksionojnë rregullisht (dhe universitete të tilla ka), ndërsa vetë universitetet do të bëhen më konkurruese duke u kujdesur të ofrojnë një produkt edukativ sa më cilësor. 
Politikat arsimore kombëtare kërkojnë që shteti ta mbrojë dhe ta nxitë arsimin publik, duke rritur kontrollin mbi cilësinë, duke sanksionuar një sistem që nxit meritokracinë dhe jo zvetënimin akademik, intelektual e moral, siç ndodh sot për fat të keq. 

Vetëm atëherë do të jetë e mundur të flitet për sukses të reformës. 

Përndryshe edhe kjo reformë e reklamuar me të madhe do të jetë një riformatim i korrupsionit dhe paralajmërim i dështimit të sigurt. 

Aristotel Spiro 

KRIZA GREKE: EKUACIONI EVROPIAN I SOLIDARITETIT ME TË PANJOHUR HUMANIZMIN

KRIZA GREKE: EKUACIONI EVROPIAN I SOLIDARITETIT ME TË PANJOHUR HUMANIZMIN

Nga Aristotel Spiro 

Zgjedhjet parlamentare të 25 janarit 2015 janë pa dyshim ngjarja më e rëndësishme politike e Greqisë pas vitit 1974. Por ato përbëjnë gjithashtu edhe ngjarjen më të rëndësishme politike për Evropën pas krijimit të eurozonës. Pasi fituan shumicën e votave, në pushtet erdhën komunistët. Kemi, pra, një qeveri komuniste, që ftohet të qeverisë një shtet kapitalist. Aleksis Cipras, protagonisti i këtij zhvillimi me rëndësi mbarevropiane, që karrierën e vet politike e nisi si një revolucionar, ai që në zyrën e vet mban portretet e Salvador Allendes dhe Ernesto Che Guevara-s, e dinte fort mirë se revolucioni me dhunë në Greqi ishte një mision i pamundur. E vërtetuan revoltat e dhjetorit 2008, të cilat vepruan megjithatë në mënyrë katalitike për të ristrukturuar konfiguracionin politik të Greqisë, me shpërbërjen e PASOK-ut, dobësimin e Demokracisë së Re, lindjen e partive të vogla dhe sidomos fuqizimin galopant të Syriza-s. A. Cipras e braktisi Partinë Komuniste para se të inkuadrohej mirë në të (u aktivizua vetëm me Rininë Komuniste Greke), sepse e kuptoi që obsesioni pas një dogme, gërshetuar me pamundësinë e ofrimit të një perspektive zgjidhjeje politike, do të çonte në marrjen e shumta të një 5,47 % në zgjedhjet parlamentare, shifra në të cilat është mbërthyer Partia Komuniste Greke.

Klasa politike greke u tregua e paaftë për të shmangur rrënimin. Populizmi i tepruar, korrupsioni i madh, nepotizmi, klientelizmi çuan në keqmenaxhimin e fondeve dhe pasurisë kombëtare, por shpesh edhe në përvetësimin e saj nga kuadro të lartë të Pasok-ut. Reagimi elektoral ishte braktisja graduale e partive të mëdha, kryesisht e Pasok-ut, i cili në mendjen e grekëve fajësohet për shkatërrimin e ekonomisë dhe vlerave të shoqërisë greke pas rrëzimit të diktaturës dhe monarkisë më 1974. Masat shtrënguese të pesëvjeçarit të fundit i shkatërruan familjet greke, të cilat filluan të besojnë se dy partitë kryesore ishin të pafuqishme për të mbrojtur interesat e tyre. Shumica e shoqërisë nisi të mbështeste shpresat e saj tek Syriza, partia e skajit të majtë në spektrin politik të Greqisë. Pjesa më e dëshpëruar dhe më e paemancipuar u bashkua rreth skajit të djathë, partisë “Agimi i Artë”.

Revolta e shoqërisë greke në kushtet e ngushtësisë së imponuar ekonomike në shumicën dërrmuese të vet nuk ishte një reagim ndaj Evropës së Bashkuar, por një revoltë ndaj atyre forcave politike, që, megjithëse ishin përgjegjëse për zhytjen e Greqisë në krizë të thellë, megjithëse ishin konsumuar tashmë politikisht, ngulmonin të merrnin përsipër rolin e shpëtimtarëve të kombit dhe t’u bindeshin udhëzimeve të teknokratëve të Brukselit dhe Berlinit. Roli i parlamentit u reduktua në atë masë, sa thjesht miratonte masat dëshpëruese që çonin drejt thellimit të borxhit, ndërsa qeveria greke vepronte sipas udhëzimeve që trojka i dërgonte me postën elektronike (!). Në sytë e shoqërisë greke kjo përkthehej me përulje kombëtare.  

Tre vitet e qëndrimit në opozitën zyrtare e poqën politikisht z. A. Cipras, i cili e dinte se, përveç kritikës ndaj sistemit politik, duhej të përgatitej për të qeverisur në kohën më të vështirë të historisë greke të pasluftës. Duhej një ndryshim në mënyrën e qeverisjes, por edhe pragmatizëm politik. Dhe këtë e tregoi me të fituar shumicën në zgjedhjet e 25 janarit 2015. Bashkëpunoi menjëherë me një parti të vogël të djathtë, “Grekët e Pavarur”, të cilët pozicionohen kundër memorandumit dhe trojkës.

Por a do të arrijë qeveria e z. Cipras të mbajë premtimet elektorale dhe të justifikojë shpresat e elektoratit të tij? Ai u duk i vendosur natën e fitores zgjedhore, ku deklaroi në mënyrë kategorike para ithtarëve të vet, që këndonin këngën partizane “O bella ciao!”, se “Trojka nuk ka për të ardhur më në Greqi”.

Ndryshimet në strukturën e këshillit ministror dhe masat e para (p.sh., ndalimi i privatizimeve të ndërmarrjeve shtetërore, rikthimi në punë i rreth 3000 punonjësve të pushuar) janë shenjat e para se z. A. Cipras e ka shumë seriozisht. Puna e vështirë është se si do të bindë znj. A. Merkel, znj. Ch. Lagarde dhe Eurogrupin se borxhi grek duhet rishikuar.

Kemi mjaft kohë përpara që të mësojmë se si do të shkojnë ngjarjet. A rrezikon Greqia të dalë nga Euro? Askush nuk e do një zhvillim të tillë: as Greqia me qeverinë e saj, as Brukseli dhe Berlini. Por një zhvillim të tillë nuk e do as Pekini, as Uashingtoni apo Moska. Vizita e shpejtë e ambasadorit kinez tek kabineti i z. A. Cipras pa u betuar ende qeveria është tregues se kriza greke është maja e një ajsbergu me të cilin askush nuk dëshiron të përplaset.

Bashkimi Evropian e filloi rrugëtimin si një traktat ekonomik dhe menaxhimi i mirë është shenja më e sigurt se gjërat shkojnë mbarë. Por a mund të quhet i suksesshëm një plan shpëtimi, i cili thellon më tepër borxhin e Greqisë? Nuk e di nëse z. Schäuble ka për këtë një përgjigje të qartë. Kjo qasje i ngjan rrotullimit brenda një rrethi vicioz në vend të arritjes në destinacionin e duhur.

Ndërkohë që pakkush mallëngjehet nga kalvari i shoqërisë greke prej masave shtrënguese, numërohen me mijëra biznese të mbyllura, taksa të posaçme që paguhen përvit, mijëra vetëvrasje. Por Greqia e sëmurë nuk është një rast i vetëm dhe i izoluar. Është edhe Spanja, Portugalia, Italia. Kuptimi i humanizmit dhe i solidaritetit bëhet i vështirë në këtë kontekst. Këto mund të ngjajnë fjalë emocionuese, por shënojnë në të vërtetë ato vlera që duhet të përfaqësojnë Evropën. Pa to çdo statistikë ekonomike pozitive do të shoqërohej me një minus të madh.

Qeveria e z. A. Cipras ka shpallur filozofinë e daljes nga kriza nëpërmjet zhvillimin e prodhimit, vënien në eficiencë të energjive krijuese të njerëzve dhe ridiskutimit të borxhit. Ky është një ekuacion shumë i vështirë me të panjohur humanizmin, të cilin Evropa dikur e formuloi dhe tani e ka harruar, por gjithsesi mund ta zgjidhë.

A. Cipras dhe qeveria e tij erdhi për t’i dhënë Greqisë një shpresë shpëtimi dhe për t’i kujtuar Evropës humanizimin dhe solidaritetin.

Prandaj, përveç mendjeshkurtërve dhe provincialëve, askush nuk ka frikë se A. Cipras ka ndërmend të instalojë komunizmin. As evropianët, as amerikanët. Madje as kinezët.

ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΑΓΡΑΜΜΑΤΟΣΥΝΗΣ

του 

Αριστοτέλη Σπύρου 

Η «διαμάχη» για τη νέα Σχολική Γραμματική αναδύθηκε για να προστεθεί στο ήδη δραματικό σκηνικό της οικονομικής κρίσης που μαστίζει εδώ και πολύ χρόνο τη χώρα. Ήρθε για να επιβεβαιώσει κι άλλη μια φορά ότι η κρίση είναι και πολιτική, κοινωνική, πολιτισμική, εκπαιδευτική.
Το να τεθεί στο επίκεντρο της προσοχής της κοινής γνώμης ένα κείμενο γραμμένο με όλα τα χαρακτηριστικά μιας ανεύθυνης επίθεσης (σύγχυση θεμελιωδών αρχών της γλωσσολογίας, επίκληση πατριωτικών αισθημάτων των Ελλήνων, ξενοφοβία και απόρριψη εκ των προτέρων κάθε σύγχρονης ιδέας στ’ όνομα της υπεράσπισης της εθνικής μας ταυτότητας, ενισχυμένης με την επιζήμια ελληνοκεντρική ρητορική), είναι σαφής απόδειξη του αδιεξόδου και της απελπισίας στην οποία βρίσκεται γενικά η κοινωνία μας και ειδικότερα η εκπαίδευση.
Μπορεί το γλωσσικά ζήτημα να λύθηκε επίσημα με Προεδρικό Διάταγμα στο 1976, τα κατάλειπά του όμως συνεχίζουν να ξεπροβάλλουν ακόμα σήμερα με ποικίλους τρόπους.
Η υπερίσχυση της δημοτικής έναντι της καθαρεύουσας εξασφάλισε το κύρος της Γραμματικής του Τριανταφυλλίδη, της κωδικοποιητικής απόδειξής της, η οποία συν τω χρόνω μετατράπηκε σε μύθο. Κάθε αμφισβητησή της, έστω και μερικώς, εύκολα θα μπορούσε να ερμηνευθεί ιδεολογικά ως προσπάθεια των συντηρητικών δυνάμεων σε βάρος των συμφερόντων της πλειοψηφίας του ελληνικούλαού.
Ο θρίαμβος της δημοτικής έθεσε στο περιθώριο – ή και στη λήθη – καίρια προβλήματα της γλωσσικής παράδοσης που είχαν αναπτύξει βαθιές ρίζες στην ελληνική εκπαίδευση, όπως ο καταχρηστικός διαχωρισμός της γλωσσικής περιγραφής σε γραμματική και συντακτικό, η σύγχυση μέχρι ταύτιση των γραμμάτων με τους φθόγγους, η σύγχυση των διφθόγγων της αρχαίας και της νέας ελληνικής.
Η Γραμματική του Τριανταφυλλίδη μετατράπηκε σε σύμβολο και ουδέποτε αμφισβητήθηκε επίμονα. Η σημασία της στην ιστορία της ελληνικής γλωσσολογίας και εκπαίδευσης θεωρείται δεδομένη. Από την άλλη μεριά όμως η αποστολή της στέφθηκε με επιτυχία, όταν η δημοτική καθιερώθηκε ως επίσημη γλώσσα του Ελληνικού Κράτους. Από το 1940 ως το 1976, και από το 1976 μέχρι σήμερα η ελληνική κοινωνία και ο ελληνικός λόγος υπέστησαν σημαντικές αλλαγές. Η κωδικοποίηση της γλώσσας, μέσω σχολικών ή κοινής χρήσης εχγειριδίων, πάντα λάμβανε υπόψη τις βασικές αρχές και ερμηνείες της Γραμματικής του Μ. Τριανταφυλλίδη και της Σύνταξης του Αχιλλ. Τζάρτζανου, που λειτουργούσαν ως σωσίβιες λέμβοι σε κάθε αμφισβήτηση. Κι αν υπήρξαν περιπτώσεις όπου επισημάνθηκε η ανάγκη επανεξέτασης ή επανασυγγραφής της σχολικής γραμματικής, προέβαλλε ο ενδυασμός της απόρριψης από την εκπαιδευτική κοινότητα, που είχε υιοθετήσει γενικώς ένα παραδοσιακό πρότυπο διδασκαλίας της ελληνικής γραμματικής. Το πλαίσιο της βοηθητικής παιδείας και της παραπαιδείας με τα φροντιστήρια, τα ιδιωτικά και τα διάφορα ειδικά βοηθήματα προβάλλονταν ως αντισταθμιστικός παράγοντας στις ατέλειες της γλωσσικής εκπαίδευσης του δημόσιου σχολείου.
Σήμερα όμως, μετά από 62 χρόνια, θα ήταν άδικο να μην ληφθούν υπόψη οι σημαντικές αλλαγές που συντελέστηκαν στο σύστημα της Κοινής - πλέον - Νεοελληνικής και που ενσαρκώνονται στις πολύ καλές γραμματικές που εκδόθηκαν εντός και εκτός Ελλάδας (αναφέρω ενδεικτικά τις γραμματικές των Χ. Κλαίρη, Γ. Μπαμπινιώτη και συνεργατών (2009) και των P. Mackridge, D. Holton, I. Philippaki-Warburton (1999)).
Η σημασία και αξία της Γραμματικής του Τριανταφυλλίδη υπερεκτιμήθηκαν σε τέτοιο βαθμό που στην συνείδηση της κοινής γνώμης κάθε κριτική σε επιμέρους σημεία του έργου του θα εκλαμβάνετο ως επίθεση κατά του συνόλου του έργου του. Οι φτηνοί υποστηρικτές του, στο όνομα της υπεράσπισης μιας εθνικής αξιοπρέπειας και απόρριψης ξένων προτύπων – το τρέχον πολιτικό οικονομικό πλαίσιο αρμόζει άψογα σ’ αυτή την αντίληψη – γίνονται αντιφατικοί στα εκλεκτικά επιχειρήματά τους.
Στο «περιβόητο» άρθρο της η κυρία Χρήστου δείχνει την «κόκκινη κάρτα» σε σύμβολα όπως το ου, μπ, ντ, τσ, τζ, γκ, γγ θεωρώντας τα ξένα. Με άστοχη ειρωνεία αναφέρονται παραδείγματα ξενικής πραγμάτωσης των εξακολουθητικών γ, δ κ.λπ., παρουσιάζοντας το ρατσισμό ως ένδειξη αντίστασης κατά της ξένης απειλής. Χτυπάει, λοιπόν, σε ένα αδύναμο σημείο ανυποψίαστων γονέων, μερικοί εκ των οποίων δηλώνουν πρόθυμοι να πυρπολήσουν δημόσια τη νέα σχολική γραμματική για την ε΄ και στ΄τάξη δημοτικού. Κι έπονται καταστάσεις μαζικής υστερίας, όπου η λογική υποκύπτει ενώπιον των φανατικών αισθημάτων.
Τους ξεφεύγει όμως – ή μάλλον δεν πήραν τον κόπο να ελέγξουν ότι και ο ίδιος ο Τριανταφυλλίδης, όταν περιέγραφε τη φωνητική της δημοτικής νέας ελληνικής χρησιμοποιεί τα δίψηφα συμφωνικά γραφήματα (βλ. Γραμματική, σελ. 13). Το ίδιο κάνει και με τα τα φωνήεντα, όπου συμπεριλαμβάνει κατά την περιγραφή τους το φώνημα (ή «φθόγγο») ου. Δεν ανησύχησε αν θα τον κατηγορούσε κανείς ως υπέρμαχο μιας «φωνητικής» γραμματικής. Τα ίδια επαναλαμβάνονται και στην αναπροσαρμοσμένη έκδοση της Νεολληνικής Γραμματικής του Τριανταφυλλίδη του ΟΕΣΒ (σελ. 11). Γιατί όταν περιγράφουμε το φωνολογικό σύστημα οποιασδήποτε γλώσσας, αναγκαστικά αναφερόμαστε στην προφορική της μορφή. Έτσι γίνεται είτε το θέλουμε είτε όχι. Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι υπάρχουν στη νέα ελληνική φωνήματα όπως τα ου, μπ, ντ, τσ, τζ, γκ, γγ επειδή το γραφηματικό της σύστημα δεν διαθέτει ξεχωριστό απλό σύμβολο για κάθε φώνημα. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να εξηγήσουμε την προφορά. Δεν καταλαβαίνουμε πού είναι λοιπόν το πρόβλημα, αφού οι συγγραφείς ακολουθούν και σε αυτό το σημείο την παράδοση. Δεν ακολουθούν την παράδοση όσον αφορά τον διαχωρισμό της γλωσσικής περιγραφής σε γραμματική και σύνταξη, την οποία συμπεριλαμβάνουν – σωστώς – στην γραμματική. Αν λάβουμε υπόψη αυτή τη λεπτομέρεια, μπορεί να πει κανείς ότι ο Τριανταφυλλίδης, στέκει μ’ ένα πόδι στην παράδοση και με τ’ άλλο στο μέλλον, με άλλα λόγια, εκεί που οδηγεί ο σωστός δρόμος, στο δικό μας παρόν. Όμως ατέλειες σαν κι αυτή πέρασαν σε δεύτερη μοίρα, αφού το ζητούμενο ήταν η επικράτηση της δημοτικής. Από το 1976 μέχρι το 2011 μεσολάβησαν 36 χρόνια, αρκετά για να δούμε τα πράγματα – και την ελληνική γλώσσα – με ήρεμο βλέμμα: να εξηγήσουμε στους μαθητές με εύκολο και κατανοητό τρόπο τη γλώσσα μας, αξιοποιώντας ακόμα και τα ωφέλιμα πορίσματα της γλωσσικής επιστήμης «εν τη Εσπερία», στα θεμέλια της οποίας είναι η Αρχαία Ελλάδα.
Και για να επικαλεστούμε τη λογική, χρησιμοποιούμε σήμερα ή όχι στον ελληνικό προφορικό και γραπτό λόγο τα φωνήματα [u], [b], [d], [ts], [dz], [g], για τη φωνητική μεταγραφή των οποίων στην σχολική γραμματική της ε΄ και στ΄ τάξης, λαμβάνοντας υπόψη τα ψυχογλωσσικά χαρακτηριστικά της ηλικίας των μαθητών, αντικαθιστούν τα σύμβολα του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου με ελληνικά γράμματα [ου], [μπ], [ντ], [τσ], [τζ]. Τι πιο «πατριωτικό» θα ήθελαν οι επικριτές πατριώτες;
Με βάση τα παραπάνω, η πρωτοβουλία του Υπουργείου Παιδείας να αποφασίσει την εκπόνηση και έγκριση μιας νέας γραμματικής, η οποία θα αντικατόπτριζε τη δυναμική της ελληνικής γλώσσας στη σύγχρονη εποχή, ήταν όχι μόνο απαραίτητη και αναπόφευκτη, αλλά και αινέσιμη.
Η νέα γραμματική έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός μεθοδικού και χρήσιμου σχολικού εγχειριδίου, που εξηγεί με απλό τρόπο την ελληνική γλώσσα στους μαθητές του δημοτικού. Στο σύνολό του αποτελεί χρήσιμο μεθοδικό βοήθημα, βιβλίο αναφοράς για μαθητές και δασκάλους, που έρχεται μάλλον με σχετική καθυστέρηση.
Γιατί όμως αυτή η καθυστέρηση; Για τον απλό λόγο ότι θεωρητική και εφαρμοσμένη γλωσσολογία πορεύτηκαν σε γενικές γραμμές ως βίοι παράλληλοι στη μεταπολεμική Ελλάδα. Αν αυτή η διατύπωση είναι σχετική, ως προς τα σχολικά εγχειρίδια, στο θέμα της σχολικής γραμματικής δεν χωρά αμφισβήτηση. Το ενδιαφέρον για τα σχολικά εγχειρίδια είναι ζωντανή μαρτυρία ότι το γλωσσικό ζήτημα στην Ελλάδα άφησε βαθιά ίχνη. Η έκδοση της Γραμματικής του Τριανταφυλλίδη ερμηνεύεται ως σημαντικό γεγονός για την επίλυση του γλωσσικού ζητήματος.
Οι μεταγενέστερες γραμματικές που εκδόθηκαν δεν προσελήφθησαν ως μέρος του γλωσσικού ζητήματος, αλλά ως ερμηνευτικές προτάσεις αξιόλογων γλωσσολόγων ή συγγραφικών ομάδων. Φυσικά, κάθε σχετική προσπάθεια είναι ευπρόσδεκτη. Από την άλλη μεριά όμως οι σύγχρονες μέθοδοι γλωσσικής μελέτης θα πρέπει να εφαρμοστούν και στο σχολείο, το οποίο λειτουργεί ως αντισταθμιστικός παράγοντας υιοθετώντας μια πρακτική ορολογία που τείνει προς τη διατήρηση της παράδοσης. Όσο κι αν εξελιχθεί η γλωσσική θεωρία, κι όσο επιτηδευμένη γίνει η ορολογία, στα σχολεία θα συνεχίσουν να χρησιμοποιούν τους οικείους όρους γένος, αριθμός, πτώση, έγκλιση, φωνή, συζυγία, κλίση κ.λπ. Παρά ταύτα, έννοιες όπως συγχρονία και διαχρονία, προφορική και διαχρονική γλώσσα, πραγματολογικό επικοινωνιακό πλαίσιο ερμηνείας της γλώσσας, θα πρέπει να διδαχθούν με μεγάλη προσοχή, με εύκολες μεθόδους και με χειροπιαστά παραδείγματα. Η περίπτωση των διφθόγγων είναι δηλωτική της σύγχυσης συγχρονίας και διαχρονίας, ενώ η «αποκήρυξη» των φωνημάτων [u], [b], [d], [ts], [dz], [g] είναι απόδειξη της φιλολογίζουσας ερμηνείας των γλωσσικών φαινομένων που επικράτησε ως αργά και επιμένει να αντιστέκεται μάλιστα μέχρι σήμερα. Είναι το τίμημα της προσκόλλησής μας στο «γράμμα», πίσω από το οποίο βρίσκουμε όχι μόνο το πνεύμα, αλλά και τη φωνή, τις φωνές πρώιμων και όψιμων προγόνων. Άλλωστε, αυτή δεν είναι και η αποστολή του σχολείου, να μάθει γράμματα στα παιδιά; Όλα περνάνε από τα γράμματα.
Στο όνομα ενός εκσυγχρονισμού δηλ. της υιοθέτησης των αρχών και μεθόδων της σύγχρονης γλωσσολογίας ενδεχομένως να γίνουν ύποπτες προτάσεις, οι οποίες θα οδηγούσαν σε αρνητικά αποτελέσματα. Να δοθεί προτεραιότητα στον προφορικό λόγο έναντι του γραπτού; Αυτό θα ήταν λάθος. Για μένα το ζήτημα δεν τίθεται: γραπτός ή προφορικός λόγος, αλλά νεκροί κανόνες γραμματικής ή επικοινωνία σε όλες τις εκφάνσεις της. Και όταν λέμε επικοινωνία, εννοούμε τόσο την γραπτή όσο και την προφορική. Αυτό είναι το ζητούμενο: η βελτίωση της επικοινωνίας.
Η αδιάλειπτη διαχρονικότητα της ελληνικής και ο ιστορικός χαρακτήρας της ορθογραφίας της λειτούργησαν ως παράγοντες σύγχυσης της συγχρονίας με τη διαχρονία. Ετυμολογούμε τύπους της νεοελληνικής με την αρχαία ως στοιχεία του ίδιου συστήματος, μορφές και τύπους ανήκοντες σε διαφορετικές συγχρονίες της ελληνικής. Ανάγουμε το [μπ] σε /mp/ και το [ντ] σε /nt/, κυρίως λόγω της γραφής, η οποία καθίσταται, τρόπον τινά, ο κοινός παρονομαστής της παγχρονικής ελληνικής και μαρτυρία προηγούμενης φωνολογικής πραγματικότητας.
Η κατάσταση αυτή, που χαρακτηρίζει τη γλωσσική μας συμπεριφορά, γίνεται μέρος των επικοινωνιακών μας συνηθειών και επηρεάζει όχι μόνο τους απλούς ομιλητές, τους μαθητές και τους φοιτητές, αλλά και τους ειδικούς της γλωσσολογίας. Οι συνήθειες αυτές λειτουργούν υποσυνείδητα με το γλωσσικό αισθητήριο να αντικαθιστά τη γλωσσική πραγματικότητα. Την κατάσταση επηρεάζει επίσης και η ασύμμετρη αξιοποίηση της ερευνητικής μεθόδου, αλλά και η υιοθέτηση ερμηνειών από ετερόγλωσσα συστήματα.
Η γνώση σε βάθος των φωνητικών, λεξικών και γραμματικών τύπων τείνει να αγνοήσει την αίσθηση της διαχρονικότητας, με αποτέλεσμα να προσφέρονται σε κάποια εγχειρίδια απρόοπτες περιγραφές ή ερμηνείες . Έτσι, λ.χ., οι Holton, Mackridge και Philippaki-Warburton (1999) καταλογίζουν στην Κοινή Νεοελληνική 15 συμφωνικά φωνήματα, ενώ τα [b], [d] τα ερμηνεύουν ως αλλόφωνα των φωνημάτων /p/, /t/ (15), παρά το γεγονός ότι υπάρχουν αρκετές ενδείξεις κι επιχειρήματα που αυτά είναι ξεχωριστά ευδιάκριτα φωνήματα. Όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, διάφορες γραμματικές της ελληνικής προσφέρουν διαφορετικές περιγραφές του ίδιου φωνητικού συστήματος και προτείνουν διαφορετικό αριθμό συμφωνικών φωνημάτων. Στη Γραμματική των Χ. Κλαίρη, Γ. Μπαμπινιώτη και συνεργατών (2009) αναγνωρίζονται 20 συμφωνικά φωνήματα (σελ. 1011), όσα δηλαδή και στον Τριανταφυλλίδη (1941, 13). Ο Α. Τσοπανάκης αναγνωρίζει 18 απλά σύμφωνα και 9 σύνθετα. 18 σύμφωνα αναγνωρίζονται και στη νέα Σχολική Γραμματική της Ε΄ και ΣΤ΄ τάξης Δημοτικού (σελ. 35, 36, 40, 56).
Και για να επιστρέψουμε στη σχολική Γραμματική, την οποία επιμένω να χαρακτηρίσω ως το καλύτερο εγχειρίδιο που έχει εκδοθεί μέχρι σήμερα στο είδος του, αν υπάρχει εν τούτοις κάτι που πρέπει να βελτιωθεί, είναι η διόρθωση ανακριβιών που προέρχονται από την ασάφεια που επικρατεί σχετικά με τον αριθμό των συμφωνικών φωνημάτων στην Κοινή Νεοελληνική. Τέτοιες ανασφάλειες αποτελούν σημείο εκκίνησης για ασαφείς διατυπώσεις από τις οποίες παίρνουν αφορμή διάφορα ενθουσιώδη άτομα για να απορρίψουν το σύνολο του συγγραφικού έργου. Ενός έργου που θα διευκόλυνε πολύ τα ελληνόπουλα στην κατάκτηση του συστήματος της μητρικής γλώσσας τους.
Τι θα έπρεπε να γίνει, λοιπόν; Να μείνει στη χρήση η πολυσυζητημένη Γραμματική για την Ε΄ και ΣΤ΄ τάξη Δημοτικού και να γίνουν το ταχύτερο δυνατόν οι όποιες επουσιώδεις βελτιώσεις που αναφέρονται στο φωνολογικό σύστημα και σε τυχόν άλλα σημεία. Η λύση δεν είναι να γυρίσουμε στο παρελθόν, αλλά να προχωρήσουμε προς το μέλλον. Να μην συνεχίσουμε με τις ανασφάλειες της γραμματικής του Μ. Τριανταφυλλίδη (η οποία εκπλήρωσε με τον καλύτερο τρόπο την αποστολή της, πλην όμως τώρα είναι απαρχαιωμένη), όπως ενδεχομένως προτείνουν οι υιοθετήσαντες εκπαιδευτικοί και γονείς της άκαρπης «πατριωτικής» «εθνικόφρονης» ρητορικής. Ο φόβος από τις σύγχρονες μεθόδους της γλωσσικής επιστήμης είναι αναιτιολόγητος και μεταθέτει τη συζήτηση σε λάθος προοπτική. Από την άλλη μεριά, οι συνάδελφοι γλωσσολόγοι θα πρέπει να αποφανθούμε με σαφή τρόπο για τον κατάλογο των συμφωνικών φωνημάτων της Κοινής Νεοελληνικής.
Σε ορισμένους μπορεί να συμφέρει να υπάρχει μια απαρχαιωμένη γραμματική, η ύπαρξη ενός προβλήματος που θα δικαιολογούσε μια ολόκληρη βιομηχανία αποτελούμενη από πολλά παράλληλα βοηθήματα, εγχειρίδια, φροντιστήρια και ιδιαίτερα στη γλώσσα, όπως και σε άλλα μαθήματα. Αυτός είναι μάλλον ο πραγματικός λόγος της πρωτοφανούς αντίδρασης σε ένα τόσο καλοδουλεμένο βιβλίο όπως η Γραμματική για την Ε΄ και ΣΤ΄ τάξη Δημοτικού. Για να μην γίνουν αλλαγές, για να συνεχίζει η γλωσσική εκπαίδευση να έρπει σε ένα μονίμως προβληματικό δημόσιο σχολείο σε κατάσταση ομηρίας της παραπαιδείας, η οποία υποδύεται το ρόλο του λυτρωτή. Όπως στην προκειμένη περίπτωση για το κείμενο της Γραμματικής του Δημοτικού. Δεν είναι τυχαίο ότι το μείζον πρόβλημα της παιδείας, η παραπαιδεία, δεν απασχόλησε μέχρι στιγμής κανέναν. Βολεύει κάποιους να υπάρχει ένα αδύναμο δημόσιο σχολείο, που θα λειτουργούσε ως απειλή, εντείνοντας την αβεβαιότητα για το μέλλον των παιδιών. Η εστίαση σε σημαντικά σχολικά εγχειρίδια, όπως η Γραμματική Δημοτικού και η απερίσκεπτη προβολή τους ως ελαττωματικά ή προβληματικά ενισχύει αυτό το φόβο.
Όμως η προσπάθεια γενίκευσης του φόβου για τους κινδύνους που ελοχεύουν από την υιοθέτηση των σύγχρονων ρευμάτων της Εσπερίας, δεν είναι τίποτα άλλο από ένα βήμα προς τη γραμματικοποίηση μιας φαινομενικά σύγχρονης αγραμματοσύνης.

Αριστοτέλης Σπύρου

NJË NISMË SHUMË E VONUAR

nga 

Aristotel Spiro 

Shumë pozitive nisma e pastrimit të plehrave. Por gjithsesi tej mase evonuar. Një vonesë 20-vjeçare. Kaq e vështirë është të kuptojë dikush se shtëpinë duhet ta mbajmë të pastër? Duhet të shkruajnë dhe të japin alarmin agjencitë e huaja? 

Në Shqipëri nuk ka ndjenjë komuniteti. Secili mendon se shtëpia e tij mbaron tek pragu i derës. Dhe përtej këtij pragu është diçka që nuk i takon atij. Diçka armiqësore që nuk ka lidhje me të ose i kundërvihet atij. Prandaj ai përdor plehrat për ta sfiduar komunitetin. Për të thënë që unë ju kam ... plehruar mu në shoqëri ... mu në komunitet! Shikoni plehrat e mi! Merruni erë! Gjithë shoqëria jemi plehra. Ky është nënteksti.

Po politikanët ç'kanë bërë gjithë këtë kohë? Kanë folur për gjëra të mëdha. Janë shfaqur nëpër ekrane televizive, pasi kanë kaluar nëpër mjedise plehrash dhe nuk u ka bërë përshtypje asgjë. Vëmendja e tyre është tek asgjësimi i kundërshtarit politik. Mendësia e tyre është krijimi i konflikeve, demonizimi i rivalit, paraqitja e tij si armik i popullit, përjashtimi nga komuniteti joekzistues. Ose më mirë padëshira për të krijuar një komunitet. 

Pranimi i plehrave si një realitet normal nënkupton pranimin e mentalitetit të rrezikshëm se të gjithë jemi plehra. Prandaj një kriter tjetër kategorizimi social bëhet arroganca, harbutëria... shkelja e ligjit prej ligjvënësit.