PARIMI MORFOLOGJIK I DREJTSHKRIMIT SHQIP NUK EKZISTON

PARIMI MORFOLOGJIK I DREJTSHKRIMIT SHQIP NUK EKZISTON

nga

 

Aristotel Spiro

Në parathënien e «Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe» (1973) ka një formulim shumë problematik: 

«Krahas parimit fonetik, drejtshkrimi i njësuar i shqipes mbështetet gjerësisht edhe në parimin morfologjik, i cili kërkon që fjalët dhe pjesët e tyre përbërëse të sistemit trajtëformues e fjalëformues të shkruhen njësoj, pavarësisht nga ndryshimet tingullore të shkaktuara prej ligjeve fonetike që veprojnë sot në gjuhën tonë. Parimi morfologjik zbatohet kryesisht në ato raste, kur zbatimi i veçuar i parimit fonetik do të çonte në errësimin a në prishjen e strukturës morfologjike e fjalëformuese të fjalëve; ai ndihmon kështu për ta ruajtur sa më të qartë në shkrim këtë strukturë, si edhe njësinë e trajtave». 

Nga ky formulim ndikohen edhe formulimet e tjera për karakterin fonetik dhe historik të drejtshkrimit të gjuhës shqipe.

Në lidhje me drejtshkrimin shqip, prej kohësh kam shprehur mendimin se formulimi i parimeve të zbatuara në të është i gabuar (Spiro 2008) dhe ka nevojë për t’u ndrequr.

Thuhet se parimi kryesor i drejtshkrimit shqip është «parimi fonetik». Duke u rezervuar përkohësisht për saktësinë e këtij formulimi, kam vërejtur se paqartësitë dhe keqkuptimet u mundësuan nga pranimi i një parimi, i cili pagëzohet si «morfologjik».

Por cilat janë arsyet që në një sistem shkrimor, ku pasqyrohen lidhjet e sistemit fonematik / fonologjik të thirret në ndihmë morfologjia? Asnjë arsye nuk mund të gjendet, përveç nëse drejtshkrimi kundrohet vetëm nga perspektiva gramatikore pa marrë parasysh  marrëdhëniet fonemë : grafemë. Nëse marrëdhënia fonemë : grafemë nuk ndihmon për të lexuar fjalën, atëherë mund të bëhej fjalë për parim «morfologjik».

Ka gjuhë si anglishtja, me një shkrim e drejtshkrim relativisht të hershëm, në të cilën homografet nuk u përgjigjen detyrimisht homofoneve (read dhe read, found dhe found) (Lyons 1995: 91), sikundër ka homophone, që nuk u përgjigjen homografeve. Në mjaft raste fjalëformimi këtu mbështetet drejtshkrimisht nga përsëritja e temës fjalëformuese, e cila megjithatë shqiptohet ndryshe në fjalën e prejardhur, p.sh. sign, signature. Për këto raste mund të thuhet se zbatohet kriteri morfologjik i drejtshkrimit. Mirëpo raste të tilla në shqip nuk konstatohen, prandaj nuk mund të flitet për ndonjë parim «morfologjik».

Kur diskutojmë për drejtshkrimin, marrim në shqyrtim mënyrën se si paraqitet simbolikisht e folura, pra, mënyrën se si fonemat regjistrohen me grafema. Nëse çka përshkruhet, interpretohet gjuhësisht edhe në pikëpamje morfologjike, kjo nuk përbën arsye për të kërkuar aty ndonjë parim «morfologjik».

Nëse pavarësisht nga ndryshimet morfologjike, domethënë nga realizimet allofonike të një foneme, përdoret e njëjta grafemë, kjo do thotë se zbatohet jo parimi fonetik, por parimi fonologjik.

Ky dallim themelor është ngatërruar që në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1972) dhe pasqyrohet në referatin kryesor të Kongresit (Kostallari 1973: 67, 68), në disa kumtesa (Domi 1973: 91, Dodi 1973: 123) si dhe në «Rregullat» e tij. Ai përsëritet rëndom  nëpër libra e doracakë të mëvonshëm (shih, p.sh. FESH 1985: 206, Samara 2000: 165, Dodi 2004: 250, Memushaj 2005: 124, FESH 2008: 522). Për hir të së vërtetës, duhet thënë se disa gjuhëtarë, pjesëmarrës në Kongresin e Drejtshkrimit e vunë në dyshim këtë formulim. B. Beci (1973: 155) tërhiqte vëmendjen se «parimi themelor i drejtshkrimit të shqipes është parimi fonematik», ndërsa F. Agalliu kritikonte si të absolutizuar thënien se «drejtshkrimi i shqipes bazohet kryesisht në parimin fonetik» (1973: 7), për të formuluar gjithsesi përfundimin e gabuar se «drejtshkrimi i sotëm i shqipes ashtu siç paraqitet në “Rregullat”, bazohet më tepër në parimin morfologjik dhe tradicional» (Agalliu 1973: 8).   

Por ky ngatërrim ndikon për keq nëpër diskutime, sepse duke mos interpretuar saktë lidhjet midis morfemave dhe grafemave, bëhen propozime të «çuditshme» e të pambështetura.

Bëhen propozime që mbështeten në realizimet fonetike të fjalëve, gjë që është e diskutueshme, pavarësisht nga shkalla e përgjithësimit ose jo të këtyre shqiptimeve.

Ndërhyrjet publike të gjuhëtarëve janë të domosdoshme, por duhen kryer me ndjenjë përgjegjësie dhe respekti për bashkësinë folëse, përndryshe diskutuesit do të fokusohen si «ngatërrestarë», që nuk dinë ç’kërkojnë. Folësit nuk dëshirojnë propozime të reja drejtshkrimore, të cilat dalin nga studioja e x apo y gjuhëtari, sado të motivuara qofshin ato. Për ta thënë «ortografikisht», folësit nuk kërkojnë fonologjizimin e allofoneve, por disiplinimin e tyre, për të siguruar normalitetin dhe nivelin e komunikimit.

Le të marrim, p.sh., rastin e ë-së fundore të shumë fjalëve në shqipe. Nëse do të merrej parasysh i ashtuquajturi parim fonetik, këto fjalë do të ishin shkruar pa ë, p.sh.: gjuh dhe jo gjuhë, grafem dhe jo grafemë, pun dhe jo punë, dit dhe jo ditë, gjalp dhe jo gjalpë, djath dhe jo djathë, të shkoj/vij dhe jo të shkojë/vijë etj. Prania e ë-së këtu si imazh fonetik dhe si simbol grafik mund të interpretohet edhe gramatikisht, por realizohet si një fakt fonetik në një fjalë e cila ka përbërje të caktuar fonematike dhe grafikisht shkruhet me grafemat përkatëse.

Në morfologji ndryshimet fonetike që lidhen me trajtat e ndryshueshme të fjalëve quhen morfo(fo)nologjike. Por drejtshkrimi i këtyre fjalëformave zbatohen në bazë të parimit fonologjik. Kur morfologjia e «njeh» karakterin fonologjik të pranisë së këtyre «tingujve»-fonema, atëherë si është e mundur që vetë drejtshkrimi të mos e përkufizojë këtë proces në lidhje me fonologjinë, domethënë me fonemat që pasqyron simbolikisht?

Evidentimi i strukturës morfologjike të fjalëve nëpërmjet drejtshkrimit është thjesht një  pasojë e veprimit të parimit fonologjik dhe jo arsye që mund të karakterizojë parimin drejtshkrimor. Përdorimi i termit «parim morfologjik» e ngushton padrejtësisht rrethin e veprimit të tij duke u kufizuar tek rastet e lidhura me strukturën morfematike dhe duke lënë jashtë raste analoge, që nuk kanë të bëjnë me morfologjinë, siç është p.sh. rasti i drejtshkrimit të diftongjeve; tek studioj, sarandiot, mallakastriot, italian, shalian, infeksion, induksion, funksion  i-ja e prapashtesave  -io-, -iot, -ian, -ion shkruhet ashtu se interpretohet si fonemë /i/ dhe jo si fon [j]; grupet bashkëtingëllore mb, nd, ng, ngj shkruhen të paasimiluara (DGJSH 8), pavarësisht realizimit të tyre fonetik etj., por ky nuk mund të konsiderohet aspak si fakt morfologjik.  

Ngatërrimi i termave dhe moskuptimi i përmbajtjes së tyre ka mbajtur disa herë të mbërthyera diskutimet në mjediset «linguistike» shqiptare, si p.sh. me dilemën «legjendare»: Koçua apo Koçoja (ku parimi fonetik, i ngatërruar me parimin fonologjik, pengon të shohim se tek [u]-ja kemi realizimin fonetik të fonemës /o/).

Sqarimi teorik e praktik i koncepteve bëhet më i domosdoshëm sot, kur shihen përpjekje të shfajësueshme për rishikimin e drejtshkrimit.

Por pa sqaruar më parë se cilat janë parimet që e përshkojnë realisht drejtshkrimin e shqipes, çdo diskutim përkatës do të hiqet drejt një udhe pa krye dhe vendosmëria për të ofruar receta drejtshkrimore me ortograma fjalësh do t’i ngjante një aventure të pakëndshme.

Drejtshkrimi është një çështje sa teorike aq edhe praktike. Gjithsesi, në gjuhët me tradita të hershme shkrimore ai është vendosur si një zgjidhje praktike, duke analizuar faktet gjuhësore nëpërmjet përdorimit të arsyetimit logjik dhe ndjenjës gjuhësore.

Zgjidhjet praktike e kanë lënë në plan të dytë terminologjinë e përdorur, e cila, parë nga këndvështrimi i sotëm teorik, mund të duket e kritikueshme.

E njëjta gjë vlen edhe për drejtshkrimin e shqipes, i cili mund të konsiderohet shumë i ri në moshë. Parimi «një tingull – një shkronjë», i cili u zbatua në alfabetet e Kongresit të Manastirit (1908) ishte një zgjidhje praktike e domosdoshme.

Por sistemi shkrimor ka një pavarësi relative nga sistemi fonetik. Kështu që shprehja «një tingull – një shkronjë» nuk mund të interpretohet medoemos «një fonemë – një grafemë», por «një fon/allofon – një grafemë». Një grafemë mund të përkojë me një fonemë, por ky nuk është  rregull absolut. Jo gjithmonë ka përkatësi të dykahshme. Një grafemë mund të pasqyrojë më shumë se një fonemë.

Përfundimi është se, për t’u orientuar saktë, duhet të zgjedhim si pikënisje fonemën dhe jo fonet/allofonet. Përkatësisht, na duhet të pranojmë se parimi themelor i drejtshkrimit të shqipes është parimi fonologjik.

Parimi i dytë është ai fonetik, ku përmblidhen gjithë rastet ku kemi mospërkim të fonemës me grafemën. Ky parim zbatohet në raste të tilla si, fjala vjen, shkëlqim, shqep, shpëlaj, zhvendos, zhvidhos etj., ku në vend të grafemës <Ç>, e cila i përgjigjen fonemës /tš/, përdoren grafemat <S> dhe <Z>, të ndjekura nga grafema <H>. Në raste shkeljesh të normës drejtshkrimore mund të realizohen grafi të tilla si liq, zoq, brek, zok, ku grafema fundore <Q> ose <K>, shfaqet në vend të grafemës <G>, ndjekur ose jo përkatësisht nga grafema J (ligj, zogj, breg, zok). Parimi fonetik nuk mund të përdoret as në sensin praktik në vend të parimit fonologjik, sepse secili ka një rol të caktuar dhe të pandërkëmbyeshëm. Në një kuptim, parimi fonetik shfaqet si një kundërvënie ndaj parimit fonologjik. Kështu, përpjekja për të «rehabilituar» formulimin e gabuar të Kongresit të Drejtshkrimit (Memushaj 2014: 343) është për fat të keq e pasuksesshme.

Me pranimin nga bashkësia e gjerë gjuhësore të trajtave drejtshkrimore normative, ato nguliten dhe perceptohen në formë imazhesh grafike, në logograma, integriteti i të cilave lidhet drejtpërdrejt me integritetin e shenjës gjuhësore së cilës i «shërbejnë». Me kalimin e kohës, edhe pse mund të ndodhin ndryshime të vogla të karakterit fonetik ose fonologjik, ortograma mbetet e pandryshuar, dhe kështu drejtshkrimi i saj fiton një karakter historik. Këtë karakter historik e fitojnë të gjitha ortogramat, por ai shfaqet më shumë në ato raste ku përkatësia fonetike dhe grafematike nuk është dhe aq e motivueshme.

Kështu, edhe drejtshkrimit të shqipes duhet vazhduar t’i njihet, ashtu si deri më sot, zbatimi i parimit historik.

Parimet e drejtshkrimit veprojnë së bashku. Shpeshherë drejtshkrimi i një fjale u nënshtrohet dy a më shumë parimeve: Parimi fonologjik dhe parimi fonetik përputhen kur grafema përkon si me realizimin  fonetik ashtu edhe me fonemën, p.sh. demokraci, klasë, mik, letër, mësoj. Kur grafema përkon me realizimin fonetik por jo me fonemën, atëherë flasim për zbatim të parimit fonetik. Fonologjikisht nuk shfajësohet, por përdoruesit e gjuhës janë mësuar tashmë me këtë ideogramë të pranuar edhe si normë, prandaj nuk del nevoja e ndryshimit të saj. Drejtshkrimi i fjalës mund të interpretohet në këto raste si i bazuar edhe mbi parimin historik. P.sh., gjithmonë dhe jo gjithëmonë, shembëlltyrë dhe shembulltyrë, autoqefal dhe jo autocefal

Në këtë kategori mund të përfshiheshin edhe mjaft emra familjarë, të cilët u shmangen rregullave të drejtshkrimit të apelativeve dhe nuk inkuadrohen në paradigma lakimi të emrave të përgjithshëm, por shkruhen ashtu për arsye të një tradite të krijuar (khs. Çabej, Dedej, Dodmasej, Tafaj, Mustafaj etj.). 

Respektimi i parimeve drejtshkrimore të shqipes ka shumë rëndësi për të kuptuar se si funksionon sistemi i saj.  Ka mandej rëndësi për të ndërtuar një platformë të saktë didaktike për mësimin e gjuhës në shkollë.

Më në fund, të kuptuarit e saktë të parimeve të drejtshkrimit funksionon si një «legjislacion vetëmbrojtës» i drejtshkrimit. Kjo vlen sidomos për parimin historik, i cili përligj si të rregullta ato trajta që janë të ngulitura, por që motivimi gramatikor ose fonologjik mund t’i kontestojë. Ky parim do ta mbrojë drejtshkrimin nga ata gjuhëtarë të zellshëm që dëshirojnë ta «rregullojnë» duke përdorur argumente të ndryshme teorike, me pretekstin e njohur se drejtshkrimi i çdo gjuhe evoluon.  

Një parim i katërt, i cili rregullon drejtshkrimin e fjalëve me prejardhje të huaj është ai të cili  ne e kemi emërtuar  «parimi intersemiotik / ndërsemiotik». Ky parim vendos një lidhje përkatësie grafematike me drejtshkrimin e fjalëve në gjuhën origjinare. Ky parim, në të vërtetë, edhe pse nuk shprehet në mënyrë eksplicite, gjen zbatim në rregullat e «Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe» (1973), në fjalë me prejardhje të huaj: khs. p.sh. drejtshkrimin e fjalëve arrestim, irracional, karrierë, korrelacion, korridor, korrigjim, surrealizëm, ku prania e dy rr-ve të njëpasnjëshme nuk ka vlerën e /rr/-së së fortë dridhëse të shqipes. Me këtë parim mund të shpjegohet edhe një prirje në kristalizim e sipër e drejtshkrimit të stilit shkencor të shqipes për të shkruar emrat e përveçëm sipas grafisë së origjinalit.

Për sa i përket të ashtuquajturit «parim morfologjik», përdorimi i këtij termi nuk i përgjigjet së vërtetës dhe del i papërligjur, së paku për gjendjen e tanishme gramatologjike të gjuhës shqipe. Si i tillë, nuk e ka vendin në ligjëratën e drejtshkrimit shqip. Ai mund të shërbejë si shkas për të përshkruar një çast të palumtur terminologjik të historisë së gjuhësisë shqiptare. 

Parimi morfologjik i drejtshkrimit nuk ekziston në gjuhën shqipe. 

Referenca bibliografike:

Agalliu, Fatmir. 1973. Rreth disa çështjeve të zbatimit të parimit morfologjik në drejtshkrimin e shqipes. Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (20-25 nëntor 1972). II. Tiranë: Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. 5-14.

Beci, Bahri. 1973. Rreth parimit tradicional historik në drejtshkrimin e shqipes. Studime filologjike. 1. 155-160.

DGJSH = Drejtshkrimi i gjuhës shqipe. 1973. Tiranë: Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.

Dodi, Anastas. 1973. Drejtshkrimi dhe shqiptimi letrar. Studime filologjike. 1. 123-129.

Dodi, Anastas. 2005. Fonetika dhe fonologjia e gjuhës shqipe. Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë.

Domi, Mahir. 1973. Parimi fonetik e zbatimi i tij në drejtshkrimin e shqipes. Studime filologjike. 1. 89-96.  

FESH 1985 = Fjalori Enciklopedik Shqiptar. 1985. Tiranë: Akademia e Shkencave e RPSSH.

FESH 2008 = Fjalori Enciklopedik Shqiptar. I. 2008. Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë.

Kostallari, Androkli. 1973. Gjuha e sotme letrare shqipe dhe disa probleme themelore të drejtshkrimit të saj. Tiranë: Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.

Lyons, John. Eisagogē stēn glossologia. Athina: Pataki (Në origjinal: Lyons, John. 1981. Language and Linguistics. Cambridge University Press).

Memushaj, Rami. 2005. Shqipja standarde – Si ta flasim dhe ta shkruajmë. Tiranë: Toena.

Memushaj, Rami. 2014. Sa është e mbështetur gjuhësisht reforma ndërakademike e drejtshkrimit? Albanologji. 5. I. Prishtinë: Instituti Albanologjik. 337-359.

Samara, Miço. 2000. Histori e gjuhës letrare shqipe. Tiranë: SHBLU.

Spiro, Aristotel. 2008. Mbi parimet e (drejt)shkrimit të shqipes standarde. Studime filologjike. 1-4. 207-215.

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”

ÇMITIZIMI SI EMANCIPIM INTELEKTUAL: DALJA NGA EGOCENTRIZMI GRAFEMATIK.

Nga Aristotel Spiro

Rimarrja e temës së çmitizimit bart në vetvete rrezikun e keqkuptimit. Shpeshherë përmendja e temave që janë pranuar nga opinioni shoqëror e intelektual si aksioma kanë shkaktuar masivisht reagime negative. 

E drejta përkrahet zakonisht nga një numër i vogël individësh, zëri i të cilëve mbytet përballë këmbënguljes së pafajshme të mediokrëve dhe jomediokrëve për të mos përdorur arsyen.

Në të vërtetë, problemi nuk krijohet mes kontestuesit dhe mitit, por mes kontestuesit dhe mbrojtësve të mitit.

Para disa vitesh, kur me rastin e 100-vjetorit të Kongresit të Manastirit, kisha përgatitur një shkrim ku argumentoja se dyshkronjëshat nuk mund të llogariten si një shkronja të veçanta të alfabetit, një çupkë redaktore e një gazete kryesore të Tiranës picërroi sytë me një panik refuzues. 

Artikulli u botua gjithsesi në një gazetë tjetër kryesore, tek «Shekulli» dhe pati edhe një debat të shkurtër publik, ku një koleg i Universitetit të Tiranës u përgjigj me një shkrim të gjatë të botuar në dy numra, thelbi i të cilit ishte se «Kongresi i Manastirit dha një zgjidhje historike») (http://www.arkivalajmeve.com/mitizmi-i-diskutimit-per-alfabetin.170432).

Me këtë pohim, në të vërtetë, isha pozicionuar edhe vetë që në fillim të shkrimit tim, duke shtuar se dyshkronjëshat u përdorën për arsye praktike, për të vendosur një lidhje përkatësie me alfabetin  e propozuar kryesisht nga Shoqëria e Stambollit, i përbërë vetëm prej njëshkronjëshash.

Gjithsesi, është më e thjeshtë e më komode mbrojtja e miteve, sesa të trazimi i ujërave të ndërgjegjeve kolektive. 

Por e thëna mbetet aty, për t'u gjykuar nga drejtësia e kohës. 

Në atë shkrim argumentoja gjithashtu (për herë të parë në një diskutim publik) edhe domosdoshmërinë e futjes në alfabet të shkronjës W, për disa arsye (ngritja e nivelit kulturor të shqipfolësve; kontaktet më të ngushta me kulturën botërore; denduria e përdorimit të saj etj.). 

U ndjeva se kisha të drejtë kur këtë ide e gjeta të mishëruar në një «Fjalor drejtshkrimor» që u botua më vonë (2011) me autorë A. Dhrimo dhe R. Memushaj. Në këtë fjalor W-ja përfaqësohet veçmas me lema që nisin me këtë shkronjë.

U hodh një hap i rëndësishëm drejt daljes nga egocentrizmi grafematik.   

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”

DEBATI PËR STANDARDIN DHE REVIZIONISTËT E SHQIPES MODERNE

Nga 

Aristotel Spiro

Më 1992 u përkujtua nëpërmjet një konference shkencore Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe. Aty u shpreh nevoja e rishikimeve, por mendimet për nevojën e ndryshimit të Gjuhës Letrare Kombëtare Shqipe (GJLKSH) ose Standardit, siç ishte emërtuar tashmë, ishin shprehur me t’u rrëzuar komunizmi. Gjuhëtarët parimisht pajtohen për nevojën e ndryshimeve në standard, meqenëse gjuha me kalimin e kohës ndryshon dhe këto ndryshime ndikojnë pashmangërisht edhe në normën gjuhësore.
Mirëpo, nevoja e ndryshimeve në standard u shtrua prej disash si nevojë për ndryshimin e krejt standardit. Kjo nevojë u shtrua vijimisht si kërkesë imperative dhe u justifikua duke e paraqitur vënien e toskërishtes në bazë të standardit si një zgjidhje politike të imponuar nga udhëheqja komuniste e Shqipërisë. Kërkesa maksimale revizioniste ishte krijimi i standardit letrar verior për të vënë në vend një gabim historik që i ishte bërë gegërishtes.
Gjatë këtyre dy dekadave janë zhvilluar edhe veprimtari të tjera shkencore me temë ndryshimin e standardit. Në Tiranë, Prishtinë, Durrës etj. kanë kumtuar e referuar shumë studiues lidhur me këtë, por nuk është rënë dakord për ndonjë zgjidhje të pranueshme. Mbështetësit e rigjallërimit të standardit gegë nuk propozuan ndonjë gramatikë të kodifikuar të tij. Praktikisht një pjesë studiuesish edhe kanë shkruar në shtyp në gegërishten e Shkodrës, por kjo formë gjuhësore nuk mund të quhet standard.
Nga ana tjetër, reformatorët minimalistë përfunduan në diskutimin e disa rasteve që kanë të bëjnë me drejtshkrimin e zanores ë. Në cilat raste që shkruhet mund të mungojë, dhe në cilat raste që nuk shkruhet mund të përdoret?
I gjithë diskutimi u krye brenda një suaze administrative të paqartë, në një kontekst reformimesh e deformimesh institucionale, ku nismëtarë bëheshin drejtues organizmash akademikë e shkencorë. Reaksioni ka qenë i fortë, sidomos nga një pjesë gjuhëtarësh që kanë qenë të pranishëm në Kongresin e Drejtshkrimit të vitit 1972.

Por nga dhe si duhet të fillojë diskutimi? Çfarë nuk bind që çështja rimerret vazhdimisht pa gjetur një zgjidhje të kënaqshme? Objekt i gjykimit tashmë është jo vetëm standardi shqip, por edhe vetë diskutimi i deritanishëm për të. Meqenëse kanë kaluar mbi dy dekada, pyetja duhet bërë ndoshta në kohën e shkuar. Nga duhej filluar diskutimi për standardin? Nga mohimi apo rishikimi i tij?

Nëse duhej mohuar, atëherë do të krijohej një gjuhë standarde e re, apo krahas kësaj një standard “verior”, gegë? Dhe cila do të ishte forma e tij? Elbasanishtja, shkodranishtja apo “kosovarishtja”? Po rishikimi si do të bëhej? Do të ishte edhe ai një krijim i një standardi paralel, apo ndërshtënia e elementeve gramatikore të gegërishtes në standard (si p.sh. e ashtuquajtura “paskajore gege”) ose elementeve karakterizuese leksikore (p.sh. emërtimi intelektualist josistemor “gegnishte” në vend të gegërishte, siç po bëhet e modës nga disa kolegë).
Është jashtë çdo dyshimi që gjithë pjesëmarrësit në debat kanë zhvilluar një argumentim të nisur nga dëshira e mirë për të përmirësuar gjendjen. Mirëpo a është e qartë se cila është gjendja gjuhësore në gjithë hapësirën shqipfolëse? Cilat janë problemet e vërteta të ligjërimit shqip sot? Cilët duhet të jenë pjesëmarrësit në diskutim? Duhet të jenë njerëzit e thjeshtë, politikanët, apo t’ua lëmë gjuhëtarëve ta zgjidhin këtë punë? Po cilëve gjuhëtarë? A mjaftojnë vetëm argumentet filologjike gjuhësore për të mbështetur propozimet e zgjidhjeve apo duhen edhe argumente të tjera? Cilat skema teorike duhen zbatuar?
Ose më thjesht: Cila gjuhë shqipe nevojitet sot? A është e mjaftueshme gjuha e kodifikuar nga Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972, apo duhen kryer ndryshime?

Çfarë ishte Kongresi i Drejtshkrimit: një arritje historike apo një padrejtësi historike?

Që Kongresi i Drejtshkrimit përbën ngjarjen më kulmore në historinë e gjuhës shqipe, kjo nuk është e vështirë të kuptohet. Është hera e parë që shqiptarët kanë një kod komunikimi të përbashkët. Si në pikëpamje të komunikimit, ashtu edhe në atë të identitetit gjuha letrare kombëtare funksionon në mënyrë njësuese. Ky kod i njësuar shtrihet edhe tek shqiptarët e Jugosllavisë së dikurshme dhe bota komunikon me shqiptarët në një gjuhë.

Drejtshkrimi

Rregullat e «Drejtshkrimit të gjuhës shqipe» (1973), «Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe» (1976), Fjalorët e gjuhës shqipe (1980, 1984), Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme shqipe (1976, 1992), «Rregullat e pikësimit në gjuhën shqipe» (2002) si dhe vepra të tjera normative përbëjnë dokumentimin themelor të GJLKSH, të përpunuara në të gjitha aspektet, pas një pune të gjithanshme kërkimore-shkencore e studimore. Këto vepra nuk bëhen brenda një nate, as mund të manipulohen politikisht, sikundër është shkruar shpeshherë nga disa kritikues. Duhet studiuar gjuha në përmasat e saj diakronike e diatopike. E në këtë pikë nuk mund të mohohen studimet sistematike të dialekteve të shqipes, të organizuara nga Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë para dhe pas Kongresit të Drejtshkrimit.
Me unifikimin e vet shqipja siguroi një prestigj të lartë si kod gjuhësor. Ajo u përhap me shpejtësi në të gjitha hapësirat shqipfolëse, falë sistemit arsimor dhe radiotelevizionit. Ekzistenca e këtij kodi të përbashkët mundëson sot ndërkuptueshmërinë midis shqipfolësve nga Prishtina, Shkodra, Tetova, Elbasani, Korça e Gjirokastra. Tirana, si kryeqytet i Shqipërisë, luan rolin e një metropoli gjuhësor, të një gjeneruesi modelesh shprehëse ligjërimore.
GJLKSH u quajt pas viteve 1990 Shqipe Standarde (SHS). Besoj se kjo nuk është thjesht një preferencë terminologjike, por një përzgjedhje rikonceptualizuese e ndryshimeve të ndodhura pas Kongresit të Drejtshkrimit. SHS zuri vend mbizotërues në ndërgjegjen gjuhësore të shqipfolësve si një pikë reference që rregullon ligjërimin dhe kultivon shprehi të reja komunikative.
Koha është gjykatësi më i rreptë dhe sot mund të shihet se si SHS është një realitet i pamohueshëm. Ajo flitet e shkruhet në të gjitha hapësirat shqipfolëse, në shkollë, në administratë e në media, në letërsi e në shkëmbimet tregtare, në gjithë mjediset publike, si në jug ashtu edhe në veri të Shqipërisë, por edhe në Kosovë, në Mal të Zi e në ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë. SHS flitet në Shkodër, në Prizren e në Peshkopi, ku dialekti gegë mbizotëron. Por flitet edhe në Korçë, Vlorë, Gjirokastër, Përmet e Sarandë. Dikush mund të thotë që toskërishtja dhe SHS janë e njëjta gjë. Por ata që i njohin mirë të folmet toske e dinë mirë se ka ndryshime të dukshme (sidomos fonetike) midis toskërishtes dhe SHS. Kështu shpjegohet pse kastigimi gjuhësor drejtohet jo vetëm kundër bartësve të gegërishtes por edhe atyre të toskërishtes. Mund të përmendim, p.sh., fonolektin (sistemin fonetik dialektor) të Korçës, Pogradecit, Librazhdit, por edhe Gjirokastrës, Sarandës, Vlorës etj., që bëhen shpesh objekt humori. Ky lloj kastigimi gjuhësor mund të interpretohet tërthorazi edhe si dëshmi e prestigjit që gëzon sot SHS.

A mund të diskutohet për krijimin një standardi gegë të shqipes?

E them me bindje që çdo diskutim i tillë do të ishte pa ndonjë vlerë praktike ose teorike të veçantë si dhe kohë e humbur. Ka mjaft anarki sot në shoqërinë shqiptare. Nuk i duhet dhe anarkia gjuhësore. Ka mjaft korrupsion. Nuk i bën mirë as korrupsioni gjuhësor. Dhe me këtë nënkuptoj çdo manipulim institucional nëpërmjet komisionesh, konferencash, simpoziumesh, deklaratash individësh apo grupesh etj.

A ka dështim të Shqipes Standarde?

Aspak. Përkundrazi. Ka një dështim të politikave gjuhësore të paqarta dhe të paragjykuara. A ka vështirësi në përvetësimin dhe ngulitjen e Shqipes Standarde  Vështirësi ka, por këto nuk kanë lidhje me vetë standardin gjuhësor. Kanë lidhje me standardet ekonomike e kulturore, kanë lidhje me politikat arsimore që janë ndjekur. Kanë lidhje me nivelin kulturor të shoqërisë. Le të edukohemi më shumë, le të përpiqemi të komunikojmë si një bashkësi harmonike gjuhësore e shoqërore dhe do të reshtim së menduari e së foluri në mënyrë diverguese. Fajin nuk na e ka standardi si kod, por zëvendësimi i respektit nga logjika e forcës dhe egoizmit. Fajin nuk e kanë as dialektet e të folmet, të cilat janë elemente kulturore identitare dhe si të tilla duhen respektuar e kultivuar. Fakti që diskutimin mbi të ashtuquajturin problem (që nuk ekziston!) të Standardit e bëjmë në Standard tingëllon si paradoks në dëm të thelbit të këtij diskutimi.

Por a mund të flitet për ndryshime në Shqipen Standarde?

Është logjike që të priten ndryshime, meqenëse gjuha si sistem e si institucion shoqëror i një natyre të veçantë ndryshon me kalimin e kohës. Veçse këtu ndryshimet nuk bëhen me revolucion. Ky është një mësim që e di edhe studenti mediokër i degës së gjuhësisë. E ka shprehur gjer edhe Stalini, i cili nga pozitat e sundimit autarkik kishte mundësinë të ideonte shumë marrëzira politikash gjuhësore.

Ndryshimet në gjuhë nuk mund t’i vendosin as gjuhëtarët. Këtë fuqi e ka vetëm tërësia e folësve të shqipes. Gjuhëtarët megjithatë mund të vërejnë cilat janë ndryshimet e kryera. Nga duhet filluar?
Alternativa nuk është për një apo dy standarde. Nuk është mandej as alternativë për një standard të pandryshuar apo të deformuar ose hermafrodit. Nga njëra anë është respekti për Shqipen Standarde dhe nga ana tjetër mosrespekti dhe zelli naiv për të propozuar ndryshime. Ky është kufiri i seriozitetit nga ilariteti. Gjuhëtarët duhet ta studiojnë mirë gjuhën dhe të shikojnë përdorimin e saj në të gjitha nivelet ligjërimore dhe të shohin prirjet e zhvillimit. Duhet të bëjnë propozime në bazë të këtyre studimeve dhe propozimet t’u jepen për diskutim përdoruesve më të kualifikuar të gjuhës, që janë mësuesit e gjuhës e të letërsisë, mësuesit dhe pedagogët e tjerë në të gjitha nivelet e sistemit arsimor, por edhe gjithë njerëzit e shkolluar brenda e jashtë shtetit dhe që kanë një ndjenjë gjuhësore të zhvilluar e gjykim për gjuhën. Jam i sigurt se një pjesëmarrje e tyre në diskutim do të jetë shumë e vlefshme dhe do t’ua kthjellojë mendjen gjuhëtarëve. Pas këtij diskutimi të gjerë mund të kenë të drejtën për të rivlerësuar propozimet e tyre dhe për të miratuar ndryshime të kufizuara në pjesë të caktuara të sistemit të Shqipes Standarde.

Por sa studime janë bërë deri më sot për standardin? Sa punime diplomash e teza disertacionesh janë hartuar?
Druaj se studime të tilla të thelluara nuk ka. Duke e pranuar Shqipen Standarde si të vetmen alternativë normative për të ardhmen, duhet parë se çfarë ka ndryshuar nga viti 1972 deri më sot dhe që duhet përfshirë në inventarin e zgjedhjeve gjuhësore të shqipfolësve.

Mendoj se në këto 40 vitet e fundit kanë ndodhur dy ngjarje shumë të rëndësishme që kanë ndikuar në sistemin e Shqipes Standarde:

1) Hapja e Shqipërisë ndaj botës. Kjo nënkupton një integrim më të madh të kulturës shqiptare në kulturën e përgjithshme botërore, një ballafaqim më të shpeshtë me këtë kulturë, vendosje përkatësish semiologjikë midis kulturës vendase dhe kulturave të tjera. Kjo ka pasojat e veta gjuhësore: është rritur numri i folësve që zotërojnë një a më shumë gjuhë të huaja. Gjuha shqipe bëhet e krahasueshme me gjuhë ndikimi ndërkombëtar si anglishtja, frëngjishtja, gjermanishtja, por edhe me gjuhë më të vogla, por që ka pasur tradicionalisht marrëdhënie si italishtja ose greqishtja. Mënyra të reja të menduari e jetese po zënë vend në jetën e shqiptarëve. Këto kanë shprehjen e vet semiologjike gjuhësore, nëpërmjet hyrjes së mijëra fjalëve të reja, shënjuese sendesh e nocionesh të panjohura më parë, por edhe nëpërmjet përdorimit të sintagmave e modeleve sintaksore të huaja, kryesisht angleze.
Ligjërimi publik është liberalizuar shumë. Media shqipfolëse nyjëton një pafundësi tekstesh të shkruara e të folura, shpesh të ndërtuara në bazë të informacionit që jepet në mediet simotra anglishtfolëse. Media vendase bëhet faktor i rëndësishëm për përhapjen e risive gjuhësore, por njëkohësisht edhe të shfaqjes së një lloj inflacioni gjuhësor për shkak të domosdoshmërisë së një performance të vazhdueshme gjatë gjithë kohës. Nuk është sigurisht punë e lehtë që orë e çast realiteti të projektohet gjuhësisht në trajtën e vet më të mirë. Këtu e kanë burimin edhe shumë pasaktësi, gabime, deformime që gjuhësisht shprehen me shkelje gjuhësore e normative.
Në këto kushte një rol të madh duhet të luajë shkolla shqiptare, në të cilën mësimi i gjuhës shqipe duhet të zërë vend të rëndësishëm. Veçse nuk mjafton përvetësimi i rregullave drejtshkrimore, drejtshqiptimore e gramatikore, por edhe i rregullave dhe etikës së komunikimit.
2) Krijimi i shtetit të Kosovës. Me krijimin e Republikës së Kosovës u zgjerua hapësira gjeografike e SHS. Kjo megjithatë nuk është thjesht një ndryshim i përmasës gjeografike, por ka pasoja në krejt sistemin e SHS. Një pjesë kosovarizmash kanë qenë përdorur edhe më parë suksesshëm në mbarë shqipen, por tani, me rritjen e kontakteve gjuhësore më shumë njësi leksikore e gramatikore kosovare kërkojnë vendin e tyre në sistemin gjuhësor mbarëshqiptar. Janë disa njësi që lidhen me situatat e veçanta ligjërimore ku nyjëtohet kosovarishtja, të cilat përvijohen nga birësimi i SHS, ndikimi i të folmeve të ndryshme kosovare, trashëgimi i ndikimeve të përdorimeve serbokroate dhe sidomos nga përdorimet që sugjeron konteksti pragmatologjik-kulturor i shtetit të pavarur. Këto fjalë karakteristike, që kanë hyrë në fondin e përbashkët të shqipes, duhen identifikuar dhe inventarizuar. Ndër to, një pjesë e vogël do të kenë prirjen të përdoren nga të gjithë shqipfolësit, ndërsa pjesa tjetër do të shërbejë si një mjet gjuhësor karakterizimi i bashkësisë shqipfolëse kosovare.

Lidhur me faktorët e mësipërm mund të kërkohet fjala e gjuhëtarëve për të vendosur se ç’qëndrim do të mbahet ndaj fjalëve dhe ndërtimeve të huaja që kanë hyrë së fundi në përdorimin e shqipfolësve. Si do të bëhet përshtatja e tyre brenda sistemit gjuhësor?

Si do t’i përballojë gjuha shqipe kulturat e tjera? Me frikë apo me dinjitet? Domethënë, a do të mbahet ai qëndrim i prerë, p.sh., tek drejtshkrimi i emrave të përveçëm të huaj, apo do të ndiqet një rregull më elastik duke pranuar në situata të caktuara ligjërimore edhe grafinë origjinale latine, ose transkriptimin e përgjithësuar latin emrave të përveçëm?

Në kuadrin e problematikës së përgjithshme, dëshiroj të vë në dukje edhe dy çështje që lidhen me interpretimin e alfabetit të shqipes: E para ka të bëjë me diskutimin nëse dyshkronjëshat do të interpretohen si një grafemë (dhe çështja merr fund me kaq), apo si dy grafema, sikundër sugjeron edhe emri i tyre (e në këtë rast ato, pavarësisht nga vlera fonetike e kombinimit të tyre që mbetet e pandryshuar, nuk mund të llogariten si një grafemë e veçantë dhe prandaj duhen hequr nga lista e alfabetit). E dyta ka të bëjë me pranimin në alfabetin shqip të grafemës W, e cila njeh sot praktikisht një denduri të madhe, sidomos ndër përdoruesit e rrjetit kompjuterik botëror (www). Është një çështje që e kam ngritur edhe më parë (gaz. “Shekulli”, 12.12.2008) dhe e shoh të përkrahur praktikisht nga Ali Dhrimo dhe Rami Memushaj, që përfshijnë në “Fjalorin Drejtshkrimor të Gjuhës Shqipe” (2011) shkronjën W, nën të cilën renditen disa fjalë të huaja që përdoren tashmë në shqipe. Këto janë pyetjet praktike që kërkojnë përgjigje nga gjuhëtarët dhe jo rikthimi në debatin para Kongresit të Drejtshkrimit për të shkruar apo për të mos shkruar ë-në apo j-në në pozicione të caktuara.

Gjuhëtarët ftohen të shprehen për çështje të tjera që shtron praktika ligjërimore e përdorimit të sotëm të SHS. Janë përgjithësuar disa përdorime të gabuara ose ekzistojnë dysorë të paparashikuar nga drejtshkrimi. Si do të veprohet në këto raste? P.sh., do të shkruhet pashka, krishtlindja (njëjës me shkronjë të vogël) Pashka, Krishtlindja (njëjës dhe me shkronjë të madhe), apo pashkët, krishtlindjet (shumës), Pashkët, Krishtlindjet (shumë me shkronjë të madhe)? Emrat e ditëve të javës dhe të muajve do të lejohet të shkruhen me shkronjë të madhe, sikundër e shkruajnë përditë pa vuajtur aspak kanale televizive kinse prestigjioze? 

Konstatohen edhe gabime të tjera në përdorimin e pronorëve, që janë përgjithësuar në përmasa që më duken alarmante, saqë sot mund të bëhet fjalë për ndarje të shqiptarëve në dy kategori: në shqiptarë që thonë çuni jot, shoku jot, ekipi jonë, djali jonë, vajza tënde, vajzës tënde, nënës tënde dhe në shqiptarë që thonë çuni yt, shoku yt, ekipi ynë, djali ynë, vajza jote, vajzës sate, nënës sate etj.
Ka raste të tjera gramatikore të një përshtatjeje të paparashikuar në rregullat e drejtshkrimit: Do të thuhet lekë të rinj apo lekë të reja (sikundër thuhet rëndom), meqenëse leku është në gjininë mashkullore dhe nuk e ndërron gjininë në shumës.
Në fushën e leksikut, mund të vërehen raste përdorimi të pajustifikuar fjalësh, si p.sh. “pozitë” si antonim të “opozitë”, që është një shpikje shqiptare; “personazh” për“personalitet” ose “person”; “feminist” për “gjahtar femrash”; “pederast” për “homoseksual”; “pikant” për “domethënës” ose “karakteristik” etj. etj.
Mund të ketë edhe mjaft raste të ngjashme praktike, të cilat kërkojnë standardizim. Ato duhen bërë objekt diskutimi, dhe jo “gjimnastikat” teorike apo akrobacitë gramatikore, të cilat nuk çojnë asgjëkund.
Midis administratës shtetërore dhe gjuhëtarëve duhet të ekzistojë një komunikim i institucionalizuar dhe transparent, ku të shprehet publikisht mendimi i argumentuar për performancën publike të ligjëratës shqipe.
Ajo që i duhet sot shoqërisë shqiptare është përmirësimi i komunikimit dhe jo ndërlikimi i saj. Nuk i duhen rregulla të reja, por funksionalitet i gjuhës. Kujdesi në përdorimin e gjuhës është respekt për vlera shpirtërore të krijuara gjatë shekujve, por edhe një tregues vetëvlerësimi kolektiv dhe individual.
Revizionistët e Shqipes Standarde janë të destinuar të tejkalohen nga koha dhe të «mbyten» në ujërat e thella të ligjërimit shqip.


Botuar së pari në gazetën Shekulli më 30. 06. 2014

PËRKTHIM apo SHQIPËRIM?

PËRKTHIM apo SHQIPËRIM? 

nga 

Aristotel Spiro

Këto radhë po i shkruaj duke marrë shtysë nga një koment i zonjës Suzana, që i bëri një poezie me titullin «Arkesilas» të poetit dhe piktorit surrealist grek (me disa rrënjë shqiptare) Nikos Engonopulos (1907-1985), përkthyer prej meje dhe publikuar në një faqe në facebook të titulluar «Antologji e përhershme e Letërsisë Greke». 
Kur publikoj përkthime poezish ose tekstesh të tjera, përdor zakonisht foljen «përkthej». Kjo fjalë më duket mjaft e përshtashme për të përshkruar atë që kam kryer. Fjala «përkthim» është përgjithësuar si e përshtatshme semiologjikisht dhe dinjitoze  shoqërisht për të shprehur veprimtarinë që shënon. 
Por një pjesë përkthyesish parapëlqejnë fjalën «shqipërim»/«shqipëroj», me sa duket nga autoriteti i përkthimeve letrare të Fan S. Nolit. 
Në fakt, F. S. Noli zbatoi një model përkthimi letrar në kushte të caktuara letrare, gjuhësore, shoqërore, politike, duke e orientuar tekstin origjinal nga konteksti gjuhësor kulturor vendas. Vetëm kështu do ta kuptonin lexuesit shqiptarë atë sistem shenjor të kulturave të huaja, të cilat ose nuk i njihnin, ose i lexonin në origjinal. 
Duke pasur një ndjenjë gjuhësore të zhvilluar shqipe arriti të përshtaste përbukuri shumë huazime fjalësh, që dukej sikur përdoreshin prej kohësh nga lexuesit shqiptarë. 
F. S. Noli gjatë përkthimit ndihej shumë i çlirët dhe «nuk përtonte» të largohej nga origjinali. Nuk e shihte si mëkat, aq më tepër që këtë çlirësi e kishte provuar edhe me përkthimin e teksteve fetare (për përkthimin e të cilave përdorte termin kthej, duke u shprehur se «ia morën shpirtin»).  
Por lexuesi ka pretendimin e ligjshëm që të ndihet i sigurt se ku është kufiri i tekstit origjinal nga teksti i përkthyer, dhe madje këtë gjë duhet ta sigurojë duke lexuar tekstin e përkthyer. 
Në këtë rast përgjigjja e përkthyesit nuk mund të jetë: «Mëso gjuhë të huaja dhe lexoji autorët në origjinal!» 
Përkthyesi i mirë nuk mjaftohet vetëm tek respekti ndaj vetes dhe punës së tij. Mandej, nuk mund të tundohet duke e përdorur gjuhën pritëse si një mjet demonstrimi të personalitetit të vet letrar ose gjuhësor. 
Përkthyesi duhet të jetë aq kurajoz sa t'i qaset edhe autorit më të vështirë, por duhet të jetë njëkohësisht aq modest, sa të lërë autorin të ecë përpara dhe ai ta ndjekë nga pas. 
Për këtë arsye, më shumë se shqipërimin unë zgjedh përkthimin. 
Prandaj shënoj gjithmonë: Përktheu Aristotel Spiro / A. Spiro / A.S. 
Ka dy arsye që parapëlqej fjalën «përkthim».
1) sepse dua t'i jap termit prestigjin e merituar, duke e konsideruar si më përfaqësuesin për këtë veprimtari;
2) sepse nuk dua të shpërdoroj me fjalën «shqipërim», të cilën një pjesë kolegësh e përdorin me ose pa skrupull duke u vetëvlerësuar si ustallarë të përkthimit.
Siç përmenda më lart, përkthimin dhe shqipërimin i konsideroj si dy qasje të ndryshme të tejçimit të tekstit nga një gjuhë në tjetrën: 
Përkthimi është respekt për tekstin origjinal, për autorin, ndërsa shqipërimi është respekt për tekstin mbërritës, që është shfajësues i gjithçkaje.