A DO TË PËRFSHIHET ALFABETI NË DISKUTIMIN E NJË REFORME DREJTSHKRIMORE?

 

A do të përfshihet alfabeti në diskutimin e një reforme drejtshkrimORE? 

 

nga 

Aristotel Spiro 

 

Historia e drejtshkrimit shqip ka ndjekur në përgjithësi një rrugë praktike, duke synuar zgjidhjen e çështjeve që kanë qenë hera-herës në rend të ditës. Kjo është një veçori që ka karakterizuar jo vetëm drejtshkrimin e shqipes, por edhe drejtshkrimet e gjuhëve të tjera. Nevojat praktike, implikimi i një mase të madhe të interesuarish, përtej teoricienëve e «teknokratëve» të gjuhësisë, kanë bërë që të jepen zgjidhje konkrete, pa pritur që të prononcohen më parë specialistët për këtë apo atë çështje. 

Por duke ndjekur këtë rrugë empirike drejtshkrimi në shumë gjuhë, lejoi që të kultivohen disa perceptime të gabuara për marrëdhëniet midis sistemit fonetik dhe atij grafematik. Kështu, shpeh herë është fshirë praktikisht dallimi midis «tingullit» dhe «shkronjës». Nëpërmjet «shkronjës» nënkuptohet «tingulli» dhe anasjelltas. Kjo është e kuptueshme, nëse kemi parasysh që i gjithë qytetërimi ynë shprehet në fund të fundit gjuhësisht, është qytetërimi i «shkronjave». Rrugëtimi i çdo kombi drejt qytetërimit zë fill nga «udha e shkronjave». Edhe perceptimi shkencor për fonemat nuk mund të shprehet pa paraqitjen e tyre grafike. 

Shkenca e shkrimit, gramatologjia, ka qenë thuajse e panjohur në Shqipëri. Madje ky emër (gramatologji) është shpërdorur për të emërtuar historinë e teksteve gramatikore. Është për këtë arsye që shumë koncepte mbi marrëdhëniet midis «tingullit» dhe «shkrimit» ngatërrohen dhe shkaktohet shumë pështjellim në ligjëratën publike. Nëse gramatologjia do të ishte futur si lëndë në shkollat e larta, e trupëzuar për shembull tek lënda e praktikumit ose e historisë së standardit gjuhësor, këto koncepte do të ishin sot më të qarta dhe do të harxhonim shumë më pak energji për të sqaruar gjëra të thjeshta. Për fat të keq, ne ende e vërtisim ligjëratën publike dhe argumentimin gjuhësor në një rreth vicioz, ku logjika shkencore përplaset me paragjykimet dhe tabutë jashtëgjuhësore. 

Një nga çështjet e mbetura pezull që nga Kongresi i Manastirit është edhe ajo e dyshkronjëshave, që kanë mbetur në alfabet si pasojë e asaj zgjidhjeje dualiste që u dha: një alfabet me dy versione. 

Koha ka ardhur që të kalohet nga një fazë parashkencore në fazën shkencore të gramatologjisë dhe kombinimet e dy ose më shumë shkronjave të mos llogariten më si një shkronjë. Ky është edhe mësimi më elementar i sistemit shkrimor: në alfabet përfaqësohen vetën shkronjat dhe jo kombinimet e tyre. Në bazë të këtij parimi gjuha shqipe ka 36 fonema, por 27 shkronja. Kombinimet e shkronjave, dyshkronjëshat, nuk janë shkronja më vete dhe nuk kanë vend në alfabet. 

Për këtë jemi shprehur disa herë më parë. 

Nuk ka kuptim të diskutohet për sistemin e shkrimit shqip pa u shprehur qartë për këtë çështje shumë të rëndësishme. Asnjë reformë drejtshkrimore nuk mund të jetë e saktë dhe e plotë nëse nuk zgjidh këtë parregullsi në shqipe. 

Disa nxitojnë të thonë jo, sepse kujtojnë se do të «zhduken» dyshkronjëshat. Ata i qetësojmë duke i siguruar se dyshkronjëshat mbeten, por nuk përfshihen në listën e alfabetit, ashtu siç bëhet në gjuhët e kombeve të qytetëruara. 

Është për të ardhur keq që këtë çështje kaq të thjeshtë teorike disa kolegë gjuhëtarë nuk kanë guximin ta kuptojnë dhe ta pranojnë.

E mira është që të përdoren argumente shkencore dhe jo patetikë patriotike. Duke lënë mënjanë çdo patetikë të padobishme, u bëhet nder edhe atyre burrave që vendosën për alfabetin. Zgjidhja e Kongresit të Manastirit për dy versione nuk i rezistoi kohës. Praktika shkrimore afirmoi njërin prej dy versioneve, ndërsa tjetri, ai i «Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip» nuk përdoret më. Por si rrjedhojë e atij dualizmi fillestar alfabetik është ekzistenca e dyshkronjëshave. Mund të thonë që DY shkronjat janë baras me NJË shkronjë. Unë këtë, me gjithë mirëkuptimin për logjikën që ata mobilizojnë, nuk mund ta pranoj. Dyshkronjëshat përbëjnë një anomali në alfabet. Asnjë gjuhë tjetër evropiane nuk i ka dyshkronjëshat në alfabet. I njëjti fenomen konstatohet me kroatishten, ku ka dyshkronjësha, për arsye të dualizmit grafematik që ekzistonte në serbokroatishte, ku krahas alfabetit latin përdoren edhe alfabeti cirilik, në të cilin nuk ka kombinime shkronjash, por grafema të thjeshta. 

Ndryshon puna me shkronjat Ë dhe Ç, të cilat kanë integritet gramatikor, kanë veçori dalluese nga gjithë shkronjat e tjera të alfabetit. Ë-ja, veç kësaj, ka edhe frekuencën më të lartë në shqipe. Prandaj ajo përbën shkronjë të veçantë, që nuk përsëritet në asnjë shkronjë tjetër, prandaj nuk mund të mungojë nga lista e alfabetit. Po ashtu edhe shkronja Ç.  

Vënia e shenjës së barazimit midis tingujve dhe shkronjave - për ta thënë thjesht - është një gabim që nuk i falet jo vetëm gjuhëtarit, por as mësuesit të gjuhës. Po ashtu, tjetër është alfabeti, tjetër është sistemi grafematik. Druaj se këto koncepte, edhe pse mund të mos jenë kaq të vështira, nuk merren parasysh sa duhet. 

Hyjnizimi dhe shenjtërimi i alfabetit është një mënyrë e papërshtatshme për shmangien e përgjegjësisë shkencore. Gjuhëtari i shikon faktet në sy dhe i përballon me logjikën argumentuese shkencore. Dhe në këtë argumentim përdoren konceptet e grafematikës. Duke qenë se alfabeti është inventar grafemash dhe jo fonemash, atëherë nuk llogariten si grafema të thjeshta kombinimet e dy grafemave. Kaq e thjeshtë është kjo!

Është një dashuri e pakuptueshme dhe e pashpjegueshme kjo me dyshkronjëshat. Nuk mund të përbëjnë aspak element identiteti kulturor dyshkronjëshat. As element identiteti të gjuhës, as element identiteti kombëtar. Ndoshta me njëfarë rezerve, mund të ishte e tillë shkronja Ë, e cila ka përdorim shumë të dendur. Por kjo shkronjë do të vazhdojë të jetë pjesë përbërëse e alfabetit dhe nuk mund të hiqet, për arsyet që përmendëm më sipër. 

Ka dy rrugë përpara: pranimi ose refuzimi i dyshkronjëshave. 

Një reformë drejtshkrimore shqipe nuk do të kishte kuptim pa diskutimin për alfabetin. Nuk do të kishte kuptim pa heqjen përfundimtare të dyshkronjëshave prej tij. 

Për sa kohë që kombinimet e dy shkronjave do të quhen një shkronjë, do të bëhet një kompromis me pavërtetën. Por një gjë është e sigurt: jo të gjithë mendojnë ashtu. 

Do të vijë një kohë që alfabeti shqip do të paraqitet me dinjitet shkencor, pa dyshkronjëshat. Por këtë do ta bëjnë ata që nuk kanë frikë nga e vërteta shkencore. Dhe nëse në kohët e sotme nuk ka burra për ta bërë, me siguri do të vijë koha që do të ketë. Dhe mund të mos jenë vetëm burra, por edhe gra.

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”  

NJË DITË PAS «DEZERTIMIT» TË ISMAIL KADARESË

 

NJË DITË PAS «DEZERTIMIT» 

TË ISMAIL KADARESË 

 

nga 

Aristotel Spiro

 

Ishte një ditë vjeshte e vitit 1990. Viti akademik sapo kishte filluar. 

Dola nga Biblioteka Kombëtare me një libër të Ricosit nëpër duar. Ndihesha disi i ngazëllyer që më në fund kisha mundësi ta huaja librin dhe ta lexoja i qetë poetin grek në origjinal. Dy librat e përkthyer në shqip i kisha lexuar, por unë kërkoja të lexoja më shumë, të njihja një Ricos tjetër, përtej atij të prezantuarit si poeti i realizmit socialist. Tek po kaloja rrugën e Elbasanit, në një librari më bëri përshtypje libri më i ri i Ismail Kadaresë «Ftesë në studio». E bleva pa mendim të dytë dhe, me t’u kthyer në shtëpi, nisa ta shfletoja menjëherë. E kam zakon që në fillim e këqyr librin mbarë e prapë dhe jo rrallë, në rast se bëhet fjalë për tregime a poezi, ta nis nga fundi ose nga mesi. 

Ky libër i fundit i Ismailit nuk ishte si gjithë të tjerët. Ishte një mirëseardhje në mjedisin intim të krijuesit, një rrëfim pengjesh krijuese, evokim njerëzish realë, që ecejaknin midis memuaristikës dhe trillimit letrar. 

Një pjesë të librit e zinin 32 poezi. Megjithëse 54-vjeçar, Ismaili tingëllonte ende i freskët edhe në poezi. Dhe sidomos me një shprehje moderne, një sintaksë poetike që tingëllonte si sfidë përballë gjuhës së drunjtë të propagandës njëpartiake dhe letërsisë së realizmit socialist. Arrita në një faqe që kishte një poezi të «çuditshme»: 

Ajo ngjante me një mesazh të koduar, sidomos në dy vargjet e fundit:  

................................................

Si udhëtari me peshë të tepërt

Para avionit që niset pas pak

I ngarkuar rëndshëm ende

Do t’afrohem tek varri humbak.

 

Nga supet si ta heq këtë barrë?

Ku ta hedh këte peshë, si?

Me të s’mund të zbres atje poshtë

Por as lart dot s’e lë kurrsesi.

 

I menduar gjer në çast të fundit

Nga mosthënia, nga pengu tragjik,

Një shenjë ndoshta të pakuptueshme

Do t’ju bëj të gjithëve e do ik.

 

Ç’mund të ishte kjo ikje e poetit? Ç’metafora fshiheshin nën ato vargje? 

 

U desh të prisja nja dy javë të tjera që të hyja në kuptimin e dy vargjeve të fundit. Ajo ditë e 25 tetorit 1990 mund të ishte një ditë si gjithë të tjerat. Por nuk ishte e tillë. S’kishte se si. Ismail Kadareja kishte kërkuar strehim politik në Francë. Gazeta «Zëri i Popullit» me anë të një lajmi të shkurtër e kishte cilësuar «dezertor». Një lajm i dëshpëruar, por gjithsesi fyes, jo vetëm për I. Kadarenë, por edhe për ne, atë kohë krijues të rinj, që e shihnim si patriarkun e letërsisë shqipe dhe atin tonë letrar. 

I. Kadareja ishte për ne shpresa, ishte ai që na jepte kurajë për të jetuar dhe na mbushte me ndjenja krenarie. Ishte materializimi i së arritshmes. Ishte ai që arrinte të rrëzonte barrierat e kohës, që ia doli të thyente tabutë, shkrimtari dhe poeti i formuar në Lindje, me mendësi dhe prodhim letrar origjinal modern, të admirueshëm e të lakmueshëm në Perëndim, që e çoi më në fund edhe fizikisht drejt Perëndimit. 

Ai ishte në njëfarë mënyre prej kohësh i lirë, duke krijuar një univers letrar me personazhe që vepronin në kontekste që injoronin jo vetëm gjeografinë komuniste, por edhe ideologjinë e saj. Por si mund të ndihej ai i lirë, kur personazhet dhe lexuesit e tij, bashkatdhetarët e tij, shprehës i të cilëve ishte prej dekadash, jetonin të mpirë nën dimrin totalitarist? 

Dhe ja tani, ai, ylli ynë letrar kishte përshkuar një trajektore diverguese duke u larguar nga Shqipëria. Perënditë e Olimpit komunist shqiptar e kishin shpallur «dezertor». Por bashkë me të, kishin shpallur dezertorë edhe lexuesit dhe admiruesit e tij, që ishim me qindra mijëra. Askush nuk mund të merrte përsipër një fushatë dënimi publik të shkrimtarit të madh. Asnjë fjalë nuk u tha më shumë përtej atyre rreshtave dëshpërues të gazetës «Zëri i popullit» që e shpallte dezertor. 

Një gëzim më kishte pushtuar trupin, përzier me një shqetësim e pasiguri në mendje. Nuk mund të shtireshim sikur nuk kishte ndodhur asgjë. Duhej të thoshim diçka, t’i hapeshim njëri-tjetrit. Por si mund të bëhej kjo publikisht? Regjimi totalitar ishte ende i fortë dhe pasojat e një kritike të hapur mund të ishin fatale. 

Megjithatë, vendosa të bëja diçka. Duhej të gjeja një mënyrë për të thënë: «Unë jam me Ismail Kadarenë!». Dhe e gjeta. Ku kishte mënyrë më të mirë sesa letërsia për të shprehur mbështetjen për I. Kadarenë! 

Ajo ditë më gjeti në auditor përpara studentëve të mi. Ishte ora e gramatikës historike. Ishte e qartë se mësimi nuk mund të fillonte si zakonisht. Salla ishte si e elektrizuar. Çka ndodhte jashtë pasqyrohej menjëherë brenda. Studentët nuk prisnin një orë të zakonshme dhe unë këtë e dija. Por ç’mund të thuhet në një orë të gramatikës historike për një ngjarje politike? Askush nuk mund ta plotësonte boshllëkun e krijuar. Do të hiqeshim sikur nuk dinim gjë, sikur s’kishim kuptuar asgjë, sikur ishim të përkushtuar në orën e mësimit duke mashtruar njëri-tjetrin. 

Në çantë kisha një poezi të J. Ricosit, të titulluar «Themistokliu». E kisha përkthyer kohë më parë dhe e mbaja të daktilografuar gjithmonë më vete. Megjithëse tema ishte e lashtë, dukej sikur ishte krijuar posaçërisht për atë ngjarje që sapo kishte ndodhur. Në një interpretim ideologjik e politik të luftës së ftohtë, mund të konstatoje paralelizma midis ikjes së Themistokliut në Persi dhe Kadaresë në Francë. 

– Përpara se të fillojmë mësimin, do t’ju lexoj një poezi, - u thashë studentëve. – Është një poezi e poetit grek Janis Ricos.  

Një fillim i tillë i orës së gramatikës historike mund të tingëllonte si një lajthitje e profesorit. Unë isha vërtet i emocionuar. Nuk mbaj mend se si e lexova poezinë. Por ndieja se më ndiqnin me shumë vëmendje. 

 

JANIS RICOS (1909-1990)

 

THEMISTOKLIU 

 

Thonë se eshtrat e tij i sollën në atdhe, 

sipas porosisë që ai kishte lënë 

për t’ia vendosur fshehtas athinasve në Atikë...

TUKIDIDI, CXXXVIII

 

Ai që vendit i dha dritë, sikundër rrallëkush, ai që e dinte aq mirë

se çdo çlirim do të thosh një tjetër robëri më e madhe, 

fort më e keqe se e para, ai mendjendrituri, prej nesh së gjithë më i zoti, tani 

i dyshimtë, i keqkuptuar, fillikat, i përndjekur, 

nga athinas e lakedemonë tok, - e të mos gjejë 

mbrojtje as në Korkyrë (ku e quanin bamirësin e vet). Kështu, 

duke mos pasur një rrugë më të mirë, shkoi tek armiqtë shpëtim të kërkojë 

(megjithëse e dinte, kaq donin të tjerët: «Ja shenjë e fajësisë së tij!»,

«S’u bindët me kaq?», «Ja, tradhtia e tij duket hapur!». Dhe ai

kruspull aty në vatër, me foshnjën e Admetit në duar, 

katandisur lypsar që ta mëshironte armiku. Dhe pastaj

në vise t’Artakserksit, - sa të hidhëta i dukeshin pritjet, edhe pse më pompoze, 

sa letra e premtime – dhurata e ndere barbarësh: 

krejt Magnezia si bukë, Lapsaku si verë, Myunta si meze, 

por ai – kundërshto, kërko prapë afate, jep shfajësime: 

të mësonte më parë persishten, të fliste vetë me mbretin, pa pasur të tretë, 

pa përkthime e përçudnime të pashmangshme – gjithçka do t’ia thoshte:

                                                                            Si? Çfarë? Kur? - 

asgjë s’do të fshihte – fortesat e fshehta, pikat e dobëta, 

                                                                           Gjersa më  në fund.

Në darkë të «takimit të madh», tek pa durim po priste Artakserksi

veshur me rrobat ceremoniale , ai veshi rrobat greke që kish sjellë prej atdheut, 

tani të zbëdhylura krejt, iu afrua qetësisht tryezës së stërgdhendur 

dhe miqve u dhkroi një porosi të vogël: «Eshtrat m’i çoni diku

në Atikë, fshehtas athinasve». Ah, po, në Atikë. Dhe gotën e shprazi në çast gjer në fund. 

Atje e gjetën po atë natë me rrobat mjerane,

më në fund të pajetë e të qetë. Dhe mbajtën persët për të zi të thellë. 

                                                                           Gjer më sot

në agoranë e Magnezisë lartohet ende përmendorja e ndritur. Sa për tjetrën,

për porosinë domethënë, as që e morëm vesh në i mbërritën në Atikë 

                                                                           ndonjëherë eshtrat.

16.IV.1968

 

Sapo mbarova recitimin, një studente nuk u përmbajt: 

– Po kjo sikur është shkruar për Kadarenë! A mund të ma jepni mua ta kopjoj? 

Auditori tani ishte elektrizuar më shumë. Studentët ishin të çliruar nga ankthi dhe pasiguria. Heshturazi i ishin kundërvënë qëndrimit të  udhëheqjes komuniste të Tiranës dhe makinës propagandistike të goditur rëndë. 

Ismail Kadareja mbetej përjetë shkrimtari ynë i dashur dhe shenja e tij e pakuptueshme kishte marrë tashmë një kuptim të qartë pas ikjes, «arratisjes» së tij në Francë.

© Aristotel Spiro 

© ExLibris, 2022

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus” 

«GËZUAR DATËLINDJEN!», «GËZUAR DITËLINDJEN!» APO «GËZUAR DITËN E LINDJES!»

 

«GËZUAR DATËLINDJEN!», 

«GËZUAR DITËLINDJEN!» 

APO «GËZUAR DITËN E LINDJES!»

 

nga 

Aristotel Spiro 

 

Për festën që lidhet me ardhjen tonë në jetë ekzistojnë mjaft urime. Gjithsesi, urimi më i zakonshëm është «Gëzuar ditëlindjen!». Të paktën deri para nja dy dekadash ky ka qenë urimi më formal që përdorej. Mirëpo, tani dëgjohen dhe shkruhen jo rrallë edhe dy versione të ngjashme të këtij urimi: «*Gëzuar datëlindjen!» dhe / ose «*Gëzuar ditën e lindjes!». 

Në rastin e parë kemi të bëjmë me një përpjekje saktësuese të nxitur nga një ndërgjegje gjuhësore që përpiqet të motivojë elementet vetëshprehëse. Është një lloj funksioni metagjuhe që vepron në heshtje për të saktësuar kuptimin e fjalëve, të shprehjeve, ndërtimeve. «Datëlindje» dhe «ditëlindje» mund të jenë fjalë të ngjashme dhe, në fakt, kanë një sinonimi të pjesshme: lidhen me ditën e lindjes. Por datëlindja është një fakt biografik, identifikues që përshihen në gjeneralitetet e gjendjes civile të qytetarëve. Ka një përdorim formal zyrtar. Nëpër dokumentet e identitetit (certifikata, pasaporta, vërtetime, shënime jetëshkrimi etj.) përdoret termi «datëlindje». Nuk përdoret asnjëherë fjala «ditëlindje» në këto raste. 

Përdorimi «*Gëzuar datëlindjen!» përbën shkelje të normës gjuhësore dhe një shkarje nga kultura e gjuhës. Përdorimi i tij zë fill nga fillimi i këtij shekulli dhe si një «rebelim» normativ. Ai nuk regjistrohet në asnjë fjalor normativ të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Nuk përfshihet në asnjë formulë urimi apo referencë ndaj kësaj ngjarjeje. Kështu thuhet «festa e ditëlindjes», por jo *«festa e datëlindjes», «festoj ditëlindjen», por jo *«festoj datëlindjen». 

Një pjesë njerëzish justifikojnë përdorimin e fjalës *«datëlindje» si pjesë të urimit me argumentin sipas të cilit data është e pandryshueshme, ndërsa dita (e hënë, e martë, e mërkurë, e enjte, e premte, e shtunë, e diel) mund të ndryshojë. E njëjta datë përkon me ditë të ndryshme jave çdo vit. Mirëpo, ky është një argument që nuk qëndron. Emërtimet e ditëve të javës dhe, në përgjithësi, matja e kohës janë detaje të jashtme, që nuk kanë të bëjnë me vetë rrjedhjen e kohës. Kështu, një datë shërben për të na kujtuar një ditë të caktuar të së kaluarës, në të cilën ka ndodhur një ngjarje me rëndësi. Data na shërben për të përkujtuar apo festuar ditën që ka ndodhur diçka. Një ditë nuk bëhet e rëndësishme për shkak të datës së saj, por për shkak të ngjarjeve që kanë ndodhur. Mandej, ngjarja e ndodhur në një ditë të caktuar nuk merr asnjë rëndësi nëse ajo ditë ka qenë e hënë, e enjte apo e shtunë. Rëndësi ka radha e saj në kalendarin vjetor. Por e theksojmë përsëri: data na shërben për të përkujtuar ditën dhe jo dita për të përkujtuar datën. Dita është ngjarja, ndërsa data është një shenjë, një etiketë e vendosur për të kujtuar ditën. Data është një shifër, ndërsa dita është një fragment kohe i mbushur me ngjarje, dita është thelbi i festës. Themi «Po gdhin/zbardh/vjen një ditë e re» dhe jo  *«Po gdhin/zbardh/vjen një datë e re». Në fillim të ditës urojmë «Paç një ditë të mbarë!» dhe jo  «Paç një datë të mbarë!» edhe pse jemi të ndërgjegjshëm se është një datë e re. Themi «Sa është sot data?», që fjalë për fjalë do të thotë «Ç'numër ka kjo ditë?». Me një fjalë, jetojmë ditët dhe jo datat. 

Por dita e lindjes dhe data e lindjes nuk janë e njëjta gjë. Dita e lindjes është përfundim i një historie të bukur që nis me ngjizjen e një krijese njerëzore dhe daljen e saj në dritë pas «banimit» në mitrën e nënës. Është një ngjarje e shënuar, që mbahet mend nga ata që e përjetojnë, por shënon edhe vetë jetën e atij/asaj që lind. Datëlindja është një numër, një fakt në kalendar, pjesë e një statistike zyrtare. 

Por ndërsa «datëlindja» është një e dhënë zyrtare, «ditëlindja» është një festë. Kur themi «Gëzuar ditëlindjen!», nënkuptojmë «Gëzuar festën e ditëlindjes!». Në të njëjtën mënyrë që themi «Gëzuar krishtlindjen!». Në pjesën e Shqipërisë Veriore përdoret edhe urimi «Gëzuar krishtlindjet!» (më saktë «kërshëndellat»), që do të thotë «Gëzuar tërësinë e festimeve që lidhen me lindjen e Krishtit!». Po ashtu «Gëzuar pashkët!», që do të thotë «Gëzuar festimet për pashkën/ringjalljen!». Numri shumës përdoret këtu për të shënuar një seri veprimesh që përbëjnë ritualin e një feste.   

Prandaj nuk mund të themi «*Gëzuar datëlindjen!». Tek «datëlindja» rëndësi ka elementi «datë», ndërsa tek «ditëlindja» rëndësi ka elementi «lindje». Përkatësisht, ne gëzojmë dhe festojmë për lindjen dhe jo për datën. 

Urimi tjetër (*«Gëzuar ditën e lindjes!») është në fakt një zbërthim i pjesëve të fjalës së përbërë «ditëlindje», që ngjan me një përpjekje e ekzagjeruar motivuese etimologjike të vetë urimit. Duke e shpërbërë ndoshta synohet një përpjekje maksimale për t’i dhënë një prestigj sa më lartë e një atribut ceremonial momentit të urimit. 

Shprehja «Gëzuar ditëlindjen!» është shndërruar prej kohësh në një formulë të pandryshueshme urimi. Çdo përpjekje për ta rijetësuar duke e modifikuar me logjikën e datës së saktë të lindjes dëshmon për një qasje tepruese në motivimin e komunikimit. 

Po ashtu, ajo nuk mund të «rigjallërohet» duke ndryshuar pjesë të saj. Në këtë kuptim, ajo nuk mund të zbërthehet më tej në një gjendje parafjalëformuese siç është «*Gëzuar ditën e lindjes!», sepse edhe ky motivim fjalëformues e largon kuptimin nga festa dhe e çon tek fakti kronologjik i lindjes, gjë që nuk synohet me urimin. 

Duke uruar «Gëzuar ditëlindjen!» ne urojmë për festën që lidhet me lindjen, por nuk urojmë për ngjarjen e lindjes. 

Prandaj, nuk duhet të themi «*Gëzuar datëlindjen!» as «*Gëzuar ditën e lindjes!», por thjesht dhe bukur «Gëzuar ditëlindjen!».

 

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”  

«EUROPA» PO I NDAN SHQIPTARËT (!)

«EUROPA» PO I NDAN SHQIPTARËT (!) 

nga

Aristotel Spiro 

Që kur kështjella e pamposhtur komuniste u shemb e u shpërbë si një ngrehinë prej rëre, morën krahë ëndrrat e shqiptarëve për t’iu bashkuar botës së lirë. Por meqë përfytyrimi ynë për botën e lirë formësohej kryesisht nga filmat amerikanë të dubluar italisht dhe nga festivali i Sanremos, kjo s’kishte se si të mos ndikonte edhe në përfytyrimin gjuhësor për gjeografinë e lirisë.
Kështu, në mjedise publike krahas formës së shkruar «Ta bëjmë Shqipërinë si gjithë Evropa», shpërtheu dhe forma «rebele» *«Europë»: https://web.facebook.com/watch/?v=3660761297351868. Nuk ishin vetëm «çunakët» e këngës që emrin e kontinentit të vjetër e njihnin përmes RAI-t, por edhe politikanët e dalë nga lëvizja studentore.
Dhe megjithëse do të pritej, pra, që ajo shenjë me dy gishtat ngritur lart në formë V-je të ndikonte sadopak në ruajtjen e bashkëtingëllores V tek emri «Evropë», po ndodhte në disa raste e kundërta. Emri i kontinentit të vjetër shfaqej jo me V por me U: «Europa»: http://ata.gov.al/2020/12/08/8-dhjetori-90-shehu-per-atsh-e-duam-shqiperine-si-gjithe-europa-aktuale-ne-shqiperi-duhet-perseritur/.
Kështu, Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, përveç brengave të zakonshme që po kalonte në përpjekjet për ngulitjen e normës gjuhësore, iu shtua dhe një «brengë» e re: krijimi i një dysori leksikor, që shfaqej si luftë midis formës së shkruar «Evropë», të vendosur nga Kongresi i Drejtshkrimit dhe formës së pashkruar *«Europë» të nyjëtuar nga protagonistët e rinj të shesheve dhe foltoreve. Kjo formë e re dilte jo vetëm në rasën emërore, por merrte ndonjëherë edhe forma interesante në rasat e zhdrejta: *Europën, *Europs. Por në emër të lirisë çdo gjë justifikohej.
«Yjet» e reja të politikës dhe muzikës së lehtë, edhe pse bënin zgjedhje gjuhësore pa i ditur hallet e gjuhës dhe drejtshkrimit, u bënë papritmas frymëzuesit e një semiologjie të re.
U bë modë të thoshe *«Europë», me atë mënyrë që flet «udhëheqësi i madh», ashtu siç këndon «ylli» i këngës. E «Drejtshkrimi» trishtohej tek shihte këto. E, bashkë me të, edhe dhe gjithë ata miliona përdorues që i besojnë një norme drejtshkrimore të sprovuar.
U ngritën gjer edhe shkolla, universitete, spitale e klinika me përbërësin «*Europa»/«*europian». Paraja që «hedh ujin përpjetë», mund të ndryshojë edhe drejtshkrimin.
Për rregullat e «Drejtshkrimit» u kujdesën vetëm përdoruesit e zakonshëm, ata që janë bartësit dhe ruajtësit e ndjenjës gjuhësore të shqipes. Ata që i besojnë një kodi të njësuar komunikimi.
Por, si për ironi të fatit, megjithë flijimin normativ në altarin e fonetikës latine, ajo dëshirë e zjarrtë për ta bërë Shqipërinë si gjithë Evropa jo vetëm që nuk u plotësua, por po kthehet në një makth pa mbarim.
Prandaj ndonjëherë më zë veshi ca thashetheme se nuk është më faji i Shqipërisë dhe i shqiptarëve, por i Evropës, që ka hallet e veta dhe nuk ka nge të merret me zgjerimin, duke na akuzuar pa të drejtë.
Prit, them, me vete. Mos vallë paskan të drejtë?
Ky dyshim më vë më shumë në mendime. Hap visin internetik të Bashkimit Evropian dhe shoh trajtën «Evropë».
Hap visin internetik të Qeverisë Shqiptare dhe shoh trajtën «Europë»!

Nuk mund t’u besoj syve.
Atje në Bruksel paska një rregull për të zbatuar të gjitha rregullat. Dhe këtu hyn edhe «Drejtshkrimi i gjuhës shqipe», i cili përbën në radhë të parë ligj për shtetin shqiptar dhe për këdo që shkruan shqip, të paktën në formën zyrtare.
Mirëpo, nëpër shkresat e Qeverisë Shqiptare nuk zbatohet ligji drejtshkrimor i shtetit të vet! Unë nuk e di se cili këshilltar gjuhësor jep këshilla për të shkelur rregullat drejtshkrimore. Ndoshta dikush atje lart ka preferencat e veta ligjërimore dhe mund të vendosë në bazë të tyre. Vetëm se kjo duhet bërë me një ligj, i cili ende nuk ekziston. 

Për fat të mirë, emri i Ministrisë së Jashtme të Republikës së Shqipërisë është «Ministria për Evropën dhe Punët e Jashtme».

Ndoshta ka edhe gjuhëtarë – dhe pa dyshim që ka! – të cilët mendojnë se «*Europë»/«*europian» është më sistematike sesa «Evropë»/«evropian», pa e ditur se argumenti i sistematicitetit në pikëpamje gramatologjike nuk është i mjaftueshëm. Ose është po aq i mjaftueshëm sikur të thosha se [ev] është zhvillim i diftongut [eu], dhe shkrimi me [eu] përfaqëson një kthim prapa në kohë, pa le të tingëllojë ky argument si një ushtrim sofizmi.
Shteti është ai entitet konservues, që sidomos në çështje të ruajtjes së kodit gjuhësor nuk mund të tregohet inovativ. Sepse çdo prekje e këtij kodi ka menjëherë pasoja negative në ndërgjegjen gjuhësore të folësve dhe shkruesve të gjuhës.
Vlerat e vërteta që do të na çojnë drejt Evropës janë respektimi i ligjeve dhe puna për të krijuar dhe ruajtur vlerat ekonomike, kulturore, kombëtare, shoqërore. Dhe këtu bën pjesë edhe sjellja jonë gjuhësore.
«Europa» po i ndan shqiptarët!
Por ajo nuk është një ndarje që vjen nga Evropa, por nga vetë shqiptarët, më saktë nga një pjesë e tyre, që rendin drejt një ndryshimi formal sipërfaqësor, i cili gjithsesi nuk mund të mbulojë thelbin kompleks problematik që ka mbërthyer jetën publike shqiptare.

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus” 

«EVROPË» APO «EUROPË», KJO ËSHTË ÇËSHTJA

«EVROPË» APO «EUROPË», KJO ËSHTË ÇËSHTJA

nga 

Aristotel Spiro 

Më në fund u duk se u gjend një përputhje mendimesh në ligjëratën publike për gjuhën! Çka nuk u arrit në dekada të tëra për atë që mund të quhet dështim fatal i diskursit akademik gjuhësor shqiptar, domethënë nëse duhet pranuar trajta “Koçua” apo “Koçoja”, pavarësisht formulimit ultimativ të “Drejtshkrimit të gjuhës shqipe” në të mirë të së dytës, duket se u arrit për emrin e kontinentit të vjetër. Evropa plakë në mendjen e një pjese të shqiptarëve duket se po pëson një make-up fonetik duke ia zëvendësuar bashkëtingëlloren [v] me zanoren [u]. Ata që shkruajnë “Europë” janë shtuar më shumë se më parë. 

Dhe fishekzjarret e para të këtij “trendi” na erdhën nga biznesi privat arsimor. Një universitet privat u vetëpagëzua si “Europian” duke shkelur rregullat e «Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe», që përbëjnë ligj shtetëror. Pastaj pasoi edhe një pjesë, gjithsesi e vogël, nga bota e magjishme e sportit. Krahas «Kampionati Evropian», u detyruam të dëgjojmë jo rrallë edhe «Kampionati Europian». 

Këtyre u shtohet edhe ndonjë rilindës i vonuar, «intelektual» i lodhur nga pengesat e bashkëtingëllores [v] dhe i kënaqur nga era e lirë e zanores së prapme [u]. 

Drejtshkrimi është shprehur qartë posaçërisht për emrin e kontinentit të vjetër dhe mbiemrin përkatës. Megjithëse në § 36, pika d) thuhet se «Fjalët dhe emrat e përveçëm, kryesisht me burim grek, latin a iliro-trak me au, eu shkruhen edhe në shqipen me au, eu», bën një përjashtim për disa fjalë, të cilat «Në pajtim me shqiptimin e ngulitur prej kohësh, shkruhen me v» Këto fjalë janë: Evropë, evropian, nevralgji, nevralgjik, nevrasteni, nevrastenik, nevrik.

Ne besojmë se Kongresi i Drejtshkrimit pati arsye të forta për të bërë këtë përjashtim në vitin 1972. Një shqiptim me u (Europë) pa dyshim që ka qenë i njohur qysh atëherë, por është konsideruar margjinal dhe ndoshta edhe krahinor. 

Ajo që bën më shumë përshtypje është se këtë trajtë jonormative (Europë) e kanë quajtur të drejtë edhe disa gjuhëtarë. Ata madje kanë përdorur edhe një argumentim në dukje «shkencor», duke nënvizuar një lloj asistematiciteti të trajtës «Evropë». 

Por ky lloj asistematiciteti ishte në fuqi edhe kur u shpallën rregullat e drejtshkrimit shqip dhe trajta «Evropë» ka qenë përdorur pa as më të voglin shqetësim (dhe përdoret edhe sot e gjithë ditën pa asnjë lloj problemi keqkuptimi apo sistematiciteti). 

Dhe kjo ndodh pavarësisht se mjaft forma të tjera të lidhura me temën e Evropës kanë qenë përdorur dhe po përdoren rishtas vitet e fundit. 

Kjo dukuri nuk është e re në shqipe. Nuk i përket periudhës pas viteve 90 të shekullit XX.  Shqiptarët kanë përdorur në të kaluarën pa asnjë problem krahas «Evropë» edhe «Eurovizion» apo edhe «Eurorilindja». Dhe në vitet e fundit kanë përdorur «euro», «eurobond», pa pasur ndonjë pasiguri sistematike. 

Është habi e madhe që ndonjë koleg gjuhëtar sjell argumentin e sistematicitetit për të përligjur një trajtë jonormative, kur pjesa më e madhe e përdoruesve ndjekin rregullat e «Drejtshkrimit». Janë disa gjëra në gjuhë që nuk mund t’i ndryshojë asnjë argumentim që përdor si armë sistematicitetin. Në drejtshkrim këto argumente nuk vlejnë, nëse bëhet fjalë për trajta të përhapura dhe sidomos për trajtat e përjashtimeve, për të cilat është shprehur qartë «Drejtshkrimi i gjuhës shqipe». Gjuha prandaj është e bukur, sepse ka këto «thyerje», që gjejnë shpjegimin e tyre në jetën e veçantë që kalon çdo fjalë. 

Tani, nëse ka një pjesë folësish që i shkelin këto rregulla, kjo nuk duhet të na çojë në tundimin për t’i ndryshuar rregullat, qoftë edhe sikur këta «trima të ligjërimit» të jenë biznesmenë me pare të madhe apo manjatë të shtypit të shkruar dhe elektronik. 

Unë kam përshtypjen se po përjetojmë avancimin e një lumpeni gjuhësor, që është në origjinë lumpen kulturor, i cili me kthetrat e tij ka kapur ndërgjegjen gjuhësore dhe kombëtare shqipe. 

Pjesë e këtij lumpeni bëhet edhe ndonjë shkrues, i cili preferencat e veta ligjërimore kërkon t'ia imponojë krejt bashkësisë folëse. Qarkullon në rrjet një motivim i këtij refuzimi, sikur  «Evropë» qenka një trajtë e vjetruar greko-sllave(!). Deri këtu paska arritur cektësia kulturore dhe banaliteti logjik, që ta reduktojnë argumentimin në kufijtë e ksenofobisë dhe të urrejtjes nacionale. Individë të tillë as nuk e kanë idenë se si funksionon gjuha dhe sistemi i saj shkrimor. 

Para këtij avancimi, që shkakton tronditje dhe tmerr, dridhen e thyhen edhe vetë gjuhëtarët, të cilët për të justifikuar ligjëratën e tyre dhe mbijetesën brenda egërsisë dhe banalitetit mediatik, lëshojnë pe duke u pajtuar me shprehitë ligjërimore të asaj pjese folësish që nuk kanë respekt për gjuhën shqipe. Është ironi që, për të mos u akuzuar si mbrojtës të një standardi gjuhësor objektivisht të ndryshueshëm, i cili përballet me sulme nga më absurdet, ata përdorin argumentin e sistematicitetit pikërisht për të miratuar përzgjedhjet e asaj pjese asistematike që nuk tregojnë aspak respekt për gjuhën duke sulmuar pa mëshirë sistemin e saj. 

Është e trishtueshme kur konstaton se në viset internetike të qeverisë shqiptare po përdoret rëndom trajta jozyrtare «Europë», ndërsa viset përkatëse internetike të Kosovës, Maqedonisë së Veriut, madje edhe të vetë Bashkimit Evropian, përdorin trajtën e saktë «Evropë». 

Me këto qëndrime ata lëndojnë ndjenjën gjuhësore të shumicës së folësve të shqipes, të cilët pa as mëdyshjen më të vogël i besojnë «Drejtshkrimit të gjuhës shqipe» dhe rregullave të tij. 

Ajo që në dukje tingëllon si përputhje mendimesh në ligjëratën për gjuhën, nuk është veçse një tërheqje e padenjë përballë ortekut të vandalizmit gjuhësor e ligjërimor që ka përfshirë jetën publike të vendit. Përballë këtij orteku gjuhëtarët kanë detyrimin të heqin dorë nga ngasja e oportunizmit për hir të një dritareje të hapur mediatike. 

 

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”

JANIS RICOS, KJO QENKEJ ÇËSHTJA (POEZI)

 

JANIS RICOS 

KJO QENKEJ ÇËSHTJA 

Nuk dinte ku të shkonte e ç’të bënte. E qarkonte vakumi.

Sikleti i përplasej në katër muret.

Një mizë ishte kapur në rrjetën e zukatjes së saj.

Një merimangë po zbriste solemnisht prej spangos

së pështymës së saj.



Atëherë u kap dhe ai prej një vargu dhe nisi të zbriste

i heshtur,

kënaqur prej atij ekuilibri vertikal

të fundosjes,

i sigurt se në çdo çast do të mundej të ngjitej

bile dhe më lart prej nga ishte nisur.

Por nuk qenkej kjo çështja.

Çështja na qenkej

nëse tërkuza e vargut të tij duronte të ngjiste

dhe dikë tjetër.



Bukuresht, 18.XII.1959




Përktheu: Aristotel Spiro



Nga përmbledhja poetike: «Një tablo me penelata të vogla» (1959).

Nga libri: Janis Ricos, «Poezi», Vëll. VIII, Kedros, Athinë 1989, f. 74.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ

ΑΥΤΟ ΗΤΑΝ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ

Δεν ήξερε πού να πάει, τί να κάνει. Τον κύκλωνε το άδειο.

Η αμηχανία του σκόνταφτε στους τέσσερις τοίχους.

Μιά μύγα ήταν πιασμένη στο δίχτυ του βόμβου της.

Μια αράχνη κατέβαινε επίσημα πιασμένη απ’ τον σπάγκο

του σάλιου της.

Πιάστηκε τότε κι αυτός από ’να στίχο και κατέβαινε

αμίλητος,

χαρούμενος απ’ την κάθετη αυτή ισορροπία

της καταβύθισης,

σίγουρος πως, όποια στιγμή, θα μπορούσε ν’ ανέβει

και μάλιστα ακόμη πιο ψηλά από κει που ξεκίνησε.

Όμως το ζήτημα δεν ήταν αυτό. Το ζήτημα ήταν

Αν το σκοινί του στίχου του άντεχε για ν’ ανεβάσει

κι έναν άλλο.


Βουκουρέστι, 18.XII.1959


Από τη συλλογή ποιημάτων: «Ένας πίνακας με μικρές πινελιές» (1959).
Από το βιβλίο: Γιάννης Ρίτσος, «Ποιήματα», τ. Θ΄, Κέδρος, Αθήνα 1989, σελ. 74.