NJË DITË PAS «DEZERTIMIT»
TË ISMAIL KADARESË
nga
Aristotel Spiro
Ishte një ditë vjeshte e vitit 1990. Viti akademik sapo kishte filluar.
Dola nga Biblioteka Kombëtare me një libër të Ricosit nëpër duar. Ndihesha disi i ngazëllyer që më në fund kisha mundësi ta huaja librin dhe ta lexoja i qetë poetin grek në origjinal. Dy librat e përkthyer në shqip i kisha lexuar, por unë kërkoja të lexoja më shumë, të njihja një Ricos tjetër, përtej atij të prezantuarit si poeti i realizmit socialist. Tek po kaloja rrugën e Elbasanit, në një librari më bëri përshtypje libri më i ri i Ismail Kadaresë «Ftesë në studio». E bleva pa mendim të dytë dhe, me t’u kthyer në shtëpi, nisa ta shfletoja menjëherë. E kam zakon që në fillim e këqyr librin mbarë e prapë dhe jo rrallë, në rast se bëhet fjalë për tregime a poezi, ta nis nga fundi ose nga mesi.
Ky libër i fundit i Ismailit nuk ishte si gjithë të tjerët. Ishte një mirëseardhje në mjedisin intim të krijuesit, një rrëfim pengjesh krijuese, evokim njerëzish realë, që ecejaknin midis memuaristikës dhe trillimit letrar.
Një pjesë të librit e zinin 32 poezi. Megjithëse 54-vjeçar, Ismaili tingëllonte ende i freskët edhe në poezi. Dhe sidomos me një shprehje moderne, një sintaksë poetike që tingëllonte si sfidë përballë gjuhës së drunjtë të propagandës njëpartiake dhe letërsisë së realizmit socialist. Arrita në një faqe që kishte një poezi të «çuditshme»:
Ajo ngjante me një mesazh të koduar, sidomos në dy vargjet e fundit:
................................................
Si udhëtari me peshë të tepërt
Para avionit që niset pas pak
I ngarkuar rëndshëm ende
Do t’afrohem tek varri humbak.
Nga supet si ta heq këtë barrë?
Ku ta hedh këte peshë, si?
Me të s’mund të zbres atje poshtë
Por as lart dot s’e lë kurrsesi.
I menduar gjer në çast të fundit
Nga mosthënia, nga pengu tragjik,
Një shenjë ndoshta të pakuptueshme
Do t’ju bëj të gjithëve e do ik.
Ç’mund të ishte kjo ikje e poetit? Ç’metafora fshiheshin nën ato vargje?
U desh të prisja nja dy javë të tjera që të hyja në kuptimin e dy vargjeve të fundit. Ajo ditë e 25 tetorit 1990 mund të ishte një ditë si gjithë të tjerat. Por nuk ishte e tillë. S’kishte se si. Ismail Kadareja kishte kërkuar strehim politik në Francë. Gazeta «Zëri i Popullit» me anë të një lajmi të shkurtër e kishte cilësuar «dezertor». Një lajm i dëshpëruar, por gjithsesi fyes, jo vetëm për I. Kadarenë, por edhe për ne, atë kohë krijues të rinj, që e shihnim si patriarkun e letërsisë shqipe dhe atin tonë letrar.
I. Kadareja ishte për ne shpresa, ishte ai që na jepte kurajë për të jetuar dhe na mbushte me ndjenja krenarie. Ishte materializimi i së arritshmes. Ishte ai që arrinte të rrëzonte barrierat e kohës, që ia doli të thyente tabutë, shkrimtari dhe poeti i formuar në Lindje, me mendësi dhe prodhim letrar origjinal modern, të admirueshëm e të lakmueshëm në Perëndim, që e çoi më në fund edhe fizikisht drejt Perëndimit.
Ai ishte në njëfarë mënyre prej kohësh i lirë, duke krijuar një univers letrar me personazhe që vepronin në kontekste që injoronin jo vetëm gjeografinë komuniste, por edhe ideologjinë e saj. Por si mund të ndihej ai i lirë, kur personazhet dhe lexuesit e tij, bashkatdhetarët e tij, shprehës i të cilëve ishte prej dekadash, jetonin të mpirë nën dimrin totalitarist?
Dhe ja tani, ai, ylli ynë letrar kishte përshkuar një trajektore diverguese duke u larguar nga Shqipëria. Perënditë e Olimpit komunist shqiptar e kishin shpallur «dezertor». Por bashkë me të, kishin shpallur dezertorë edhe lexuesit dhe admiruesit e tij, që ishim me qindra mijëra. Askush nuk mund të merrte përsipër një fushatë dënimi publik të shkrimtarit të madh. Asnjë fjalë nuk u tha më shumë përtej atyre rreshtave dëshpërues të gazetës «Zëri i popullit» që e shpallte dezertor.
Një gëzim më kishte pushtuar trupin, përzier me një shqetësim e pasiguri në mendje. Nuk mund të shtireshim sikur nuk kishte ndodhur asgjë. Duhej të thoshim diçka, t’i hapeshim njëri-tjetrit. Por si mund të bëhej kjo publikisht? Regjimi totalitar ishte ende i fortë dhe pasojat e një kritike të hapur mund të ishin fatale.
Megjithatë, vendosa të bëja diçka. Duhej të gjeja një mënyrë për të thënë: «Unë jam me Ismail Kadarenë!». Dhe e gjeta. Ku kishte mënyrë më të mirë sesa letërsia për të shprehur mbështetjen për I. Kadarenë!
Ajo ditë më gjeti në auditor përpara studentëve të mi. Ishte ora e gramatikës historike. Ishte e qartë se mësimi nuk mund të fillonte si zakonisht. Salla ishte si e elektrizuar. Çka ndodhte jashtë pasqyrohej menjëherë brenda. Studentët nuk prisnin një orë të zakonshme dhe unë këtë e dija. Por ç’mund të thuhet në një orë të gramatikës historike për një ngjarje politike? Askush nuk mund ta plotësonte boshllëkun e krijuar. Do të hiqeshim sikur nuk dinim gjë, sikur s’kishim kuptuar asgjë, sikur ishim të përkushtuar në orën e mësimit duke mashtruar njëri-tjetrin.
Në çantë kisha një poezi të J. Ricosit, të titulluar «Themistokliu». E kisha përkthyer kohë më parë dhe e mbaja të daktilografuar gjithmonë më vete. Megjithëse tema ishte e lashtë, dukej sikur ishte krijuar posaçërisht për atë ngjarje që sapo kishte ndodhur. Në një interpretim ideologjik e politik të luftës së ftohtë, mund të konstatoje paralelizma midis ikjes së Themistokliut në Persi dhe Kadaresë në Francë.
– Përpara se të fillojmë mësimin, do t’ju lexoj një poezi, - u thashë studentëve. – Është një poezi e poetit grek Janis Ricos.
Një fillim i tillë i orës së gramatikës historike mund të tingëllonte si një lajthitje e profesorit. Unë isha vërtet i emocionuar. Nuk mbaj mend se si e lexova poezinë. Por ndieja se më ndiqnin me shumë vëmendje.
JANIS RICOS (1909-1990)
THEMISTOKLIU
Thonë se eshtrat e tij i sollën në atdhe,
sipas porosisë që ai kishte lënë
për t’ia vendosur fshehtas athinasve në Atikë...
TUKIDIDI, CXXXVIII
Ai që vendit i dha dritë, sikundër rrallëkush, ai që e dinte aq mirë
se çdo çlirim do të thosh një tjetër robëri më e madhe,
fort më e keqe se e para, ai mendjendrituri, prej nesh së gjithë më i zoti, tani
i dyshimtë, i keqkuptuar, fillikat, i përndjekur,
nga athinas e lakedemonë tok, - e të mos gjejë
mbrojtje as në Korkyrë (ku e quanin bamirësin e vet). Kështu,
duke mos pasur një rrugë më të mirë, shkoi tek armiqtë shpëtim të kërkojë
(megjithëse e dinte, kaq donin të tjerët: «Ja shenjë e fajësisë së tij!»,
«S’u bindët me kaq?», «Ja, tradhtia e tij duket hapur!». Dhe ai
kruspull aty në vatër, me foshnjën e Admetit në duar,
katandisur lypsar që ta mëshironte armiku. Dhe pastaj
në vise t’Artakserksit, - sa të hidhëta i dukeshin pritjet, edhe pse më pompoze,
sa letra e premtime – dhurata e ndere barbarësh:
krejt Magnezia si bukë, Lapsaku si verë, Myunta si meze,
por ai – kundërshto, kërko prapë afate, jep shfajësime:
të mësonte më parë persishten, të fliste vetë me mbretin, pa pasur të tretë,
pa përkthime e përçudnime të pashmangshme – gjithçka do t’ia thoshte:
Si? Çfarë? Kur? -
asgjë s’do të fshihte – fortesat e fshehta, pikat e dobëta,
Gjersa më në fund.
Në darkë të «takimit të madh», tek pa durim po priste Artakserksi
veshur me rrobat ceremoniale , ai veshi rrobat greke që kish sjellë prej atdheut,
tani të zbëdhylura krejt, iu afrua qetësisht tryezës së stërgdhendur
dhe miqve u dhkroi një porosi të vogël: «Eshtrat m’i çoni diku
në Atikë, fshehtas athinasve». Ah, po, në Atikë. Dhe gotën e shprazi në çast gjer në fund.
Atje e gjetën po atë natë me rrobat mjerane,
më në fund të pajetë e të qetë. Dhe mbajtën persët për të zi të thellë.
Gjer më sot
në agoranë e Magnezisë lartohet ende përmendorja e ndritur. Sa për tjetrën,
për porosinë domethënë, as që e morëm vesh në i mbërritën në Atikë
ndonjëherë eshtrat.
16.IV.1968
Sapo mbarova recitimin, një studente nuk u përmbajt:
– Po kjo sikur është shkruar për Kadarenë! A mund të ma jepni mua ta kopjoj?
Auditori tani ishte elektrizuar më shumë. Studentët ishin të çliruar nga ankthi dhe pasiguria. Heshturazi i ishin kundërvënë qëndrimit të udhëheqjes komuniste të Tiranës dhe makinës propagandistike të goditur rëndë.
Ismail Kadareja mbetej përjetë shkrimtari ynë i dashur dhe shenja e tij e pakuptueshme kishte marrë tashmë një kuptim të qartë pas ikjes, «arratisjes» së tij në Francë.
© Aristotel Spiro
© ExLibris, 2022
© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”
No comments:
Post a Comment