VERITAS ET VIRTUS

Wednesday, June 29, 2022

REVANSHI I INJORANCËS KOLEKTIVE

Revanshi i injorancës kolektive

nga

Aristotel Spiro

Kujdes nga injoranca kur lëvrin; hapni sytë nga papërvoja kur vepron dhe ruajuni shumicës kur është mendërisht e helmuar nga dezinformimi, sepse injoranca kolektive nuk bëhet mençuri.

William J. H. Boetcker

Një nga arritjet e teknologjisë së sotme është aftësia e komunitetit injorant për t’u socializuar. Kështu, të bashkuar injorantët bëhen më të fuqishëm.
       Nuk mund ta fsheh tronditjen që kam provuar nga reagimi agresiv i një kopeje injorantësh, disa me like e të tjerë me komente nga më vulgaret deri në rrugaçërore.
       Veçori e kësaj sjelljeje është urrejtja e verbër dhe mungesa e skajshme e logjikës.
       Dikush, që s’ka asnjë lidhje me shkencën, vetëshpallet Mesia i etimologjisë. Duke mos ditur ABC-në e kërkimit shkencor, duke e konsideruar etimologjinë një lojë me gogla fjalësh e rrokjesh, pa dijen më të vogël për gjuhësinë, duke e barazuar këtë me etimologjinë vulgare, duke shpikur terma gaztorësh («rotacion» për «rotacizmin»), duke futur mllef politik dhe përbaltur shkencën dhe shkencëtarët që i dhanë dritë Shqipërisë, duke pëgërë mbi traditën më të mirë të gjuhësisë shqiptare, bëhet protagonist i një «kryengritjeje» obskurantistësh mbi dritën e diturisë dhe shkencës.
       Paska dalë dikush e bërtet në mes të fshatit dhe paska rrëmbyer flamurin e shpëtimtarit të kombit; për të shpëtuar një komb që na u kërcënuaka nga Eqrem Çabej, Kolec Topalli e figura të tjera të ndritura të shkencës (!).
       Ngrihen kundër këtyre figurave të ndritura dikushi dhe disa, arsyeja dhe logjika e të cilëve u kanë lënë shëndenë dhe trupin e mendjen ua ka pushtuar verbëria e mllefi.
       Pra, kombi rrezikohet nga dija, shkenca, arsimi. Pra, kombin do ta shpëtojnë padija, injoranca, fëlliqësia, urrejta, të cilat përfaqësojnë këta njerëz të dalë nga llagëmet dhe strofullat e errësirës kulturore.
       Këta injorantë me një nivel të ulët kulturor kanë frikë nga shkenca, tek e cila shohin burimin e të këqijave që kalon vendi. Këta mendjetredhur nuk kanë asnjë fije ndërgjegjeje sociale për të menduar se cilat janë shkaqet që gjendja e vendit ka arritur në nivele të vajtueshme.
       Këta spurdhjakë, një pjesë e të cilëve ndoshta edhe me diplomë të shkollës së lartë, të mbërthyer nga komplekset e inferioritetit, nuk i kanë sytë nga e ardhmja, nga përparimi, por i kanë kthyer sytë prapa në kohë të errëta, ku asnjë gjuhë nuk flitej në botë përveç shqipes (!).
       Këta impotentë mendorë demonstrojnë gjenitalet e mendjes së tyre duke guxuar të bëjnë kompetentin shkencor dhe të marrin në provim shkencëtarë e akademikë duke i pyetur për koncepte shkencore që as ua kanë idenë.
       Kjo kope injorantësh dhe obskurantistësh, shpërdorues të lirisë së ndërgjegjes për fat të keq mbështetet edhe nga media televizive duke u dhënë kohë televizive për të shpalosur idiotizmat e tyre.
       Broçkullat e tyre qesharake do të ishin të denja për emisione të tëra humoristike, por puna është bërë kaq serioze, sa nuk ka më arsye për të qeshur.
       Përgjegjësi të madhe kanë edhe institucionet shkencore dhe akademike, të cilat në mënyrë penalizuese mbyllin njërin sy përpara kësaj katastrofe, ndërsa këta rrugaçë të mendimit u shkelin institucioneve njërin sy përmes studiove televizive.
       E keqja ka marrë formën e një revanshi të injorancës kolektive në përmasa kaq të mëdha, saqë po kthehet në kërcënim për të tashmen dhe të ardhmen e ndërgjegjes së kësaj shoqërie.
       Le të zgjohemi sa nuk është vonë.

Friday, June 24, 2022

CILI GJUHËTAR DO TË BËJË OPONENCËN E AGRON DALIPAJT?

CILI GJUHËTAR DO TË BËJË OPONENCËN E AGRON DALIPAJT?

nga

Aristotel Spiro

I dashur Agron,

   Më duhet t’i përgjigjem me një tekst të veçantë dhe ekskluziv komentit tuaj në postimin «Jan Baudouin de Courtenay (1845-1929), Shpallja e parimeve gjuhësore», të cilin pata kënaqësinë ta përkthej nga versioni anglisht.
   Ju shpallni se jeni autor i një teorie që e keni emërtuar «teoria e embriomorfemave» dhe se jeni «autor i shtatë fjalorëve etimologjikë».
   Nga postimi juaj njoftohem se keni kontaktuar edhe me kreun e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe ju është dhënë një përgjigje se pse nuk po merren me oponencën e shkrimeve tuaja. Nëse është vërtet kështu, unë shpreh keqardhjen time që ju keni qenë pa fat në gjetjen e një oponenti. Gjithashtu, shpreh habinë time që, megjithëse i jeni nënshtruar autoritetit akademik të asaj që ju e quani «gjuhësia zyrtare», askush nuk ka denjuar që t’ju kthejë të paktën një përgjigje të shkruar zyrtare.
Ju jeni tashmë një person mediatik dhe keni një njohje që nuk e kanë shumë gjuhëtare dhe gjuhëtarë të përgatitur e të specializuar brenda dhe jashtë shtetit, botimet e të cilëve mbajnë në krye emërtimet e institucioneve akademike më prestigjioze të Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë së Veriut.
   Kështu, më duket pak e habitshme deri në guxim të pashpjegueshëm që ju këmbëngulni për t’u certifikuar në një kontekst akademik, ku objektivisht në plan vetjak nuk keni për të përfituar ndonjë mediatizim më të madh. Nga ana tjetër, më duket pa kuptim që nuk ju kanë dhënë një përgjigje. Me atë paraqitje dhe njohje mediatike që keni, e quaj të domosdoshme që institucionet akademike zyrtare t’ju japin një përgjigje dinjitoze.
   Ju më drejtoheni mua publikisht që t’ju bëj një oponencë për një nga fjalorët tuaj etimologjikë me cilësinë e përfaqësuesit të «gjuhësisë zyrtare».
   Por në mënyrën e shprehjes suaj ka disa gjëra që unë nuk i kuptoj dhe duhen sqaruar që në fillim. «Gjuhësi zyrtare»? Cila «gjuhësi zyrtare»? Ka vetëm një shkencë të gjuhësisë, e cila nuk ndahet në zyrtare dhe jozyrtare. Është e vërtetë që gjuhësia tradicionale dhe moderne kanë shumë rryma (historiko-krahasuese, strukturaliste, funksionale, transformacionaliste-gjenerativiste, kognitiviste), shkolla (e Gjenevës, e Pragës, e Kopenhagenit, e Parisit, e Çikagos, e Leningradit, e Moskës, e Kazanit) dhe disiplina (gjuhësia e përgjithshme dhe teoria gjuhësore, filozofia e gjuhës, sintaksa, morfologjia, morfosintaksa, fonetika, fonologjia, morfonologjia, semantika/semasiologjia, leksikologjia, sociolinguistika, planifikimi gjuhësor, kontakti gjuhësor, gjuhësia e trupave gjuhësorë, gjuhësia e zbatuar, dygjuhësia / shumëgjuhësia, gjuhësia kognitive, antropologjia gjuhësore, ekologjia gjuhësore, gjuhësia ligjore, gjuhësia gjinore, stilistika, tipologjia gjuhësore, psikologjia gjuhësore, gjuha e fëmijëve, gjuha kompjuterike, sistemet e shkrimit/ gramatologjia, etimologjia etj.), dhe teori më të përimtuara si, për shembull, leksikografia, teoria e gramatikalizimit, teoria minimaliste, metafora, grafematika etj.
Nëse ju me «gjuhësi zyrtare» nënkuptoni ato disiplina gjuhësore që ndjekin parime shkencore të sprovuara dhe të miratuara nga bashkësia akademike ndërkombëtare, unë këtë e pranoj me kënaqësi dhe si vlerësim.
   Nëse ju me «gjuhësi zyrtare» nënkuptoni një vend që mund të kem në organikën arsimore ose akademike, për fat të keq, kjo nuk vlen për mua. Për arsye vetjake (studime doktorate jashtë shtetit dhe veprimtari biznesi përkthimesh zyrtare) që prej 30 vjetësh unë nuk kam marrë asnjë rrogë nga shteti shqiptar. Megjithëkëtë, unë nuk hoqa dorë kurrë nga studimet e shqipes. Kam drejtuar botimin e një reviste ndërkombëtare me kontribute studiuesish nga disa vende të botës, kam botuar libra me studime, ndërsa kohët e fundit Akademia e Shkencave e Shqipërisë mori përsipër botimin e veprës sime të jetës «Nyjat në gjuhën shqipe» (2021).
   Veprat shkencore, për nga natyra e tyre, lexohen nga një numër i vogël njerëzish specialistë të fushës. Edhe unë do të dëshiroja që njerëzit të rrinin në radhë për të blerë librat e mi, të lexonin e të klithnin nga habia «Ç’mrekulli!», kolegët gjuhëtarë të mbushnin gazetat dhe revistat shkencore me recensione për «bëmat e mia» shkencore. Mirëpo, jo gjithmonë ndodh ajo që presim. Të rejat shkencore nuk përqafohen menjëherë nga bashkësia akademike.           Madje, ato zakonisht nuk janë fare të mirëseardhura. Ka shumë arsye që ndodh kjo. Njerëzit janë mësuar me një lloj shpjegimi dhe e kanë të vështirë ta përmbysin atë. Një arsye tjetër është, edhe pse kemi investuar mjaft kohë për të ofruar një shpjegim të ri, mund të mos jetë krejt ose aspak ashtu siç kemi menduar unë dhe ti për një dukuri të gjuhës a për çfarëdo dukurie.
   Unë nuk mund t’i detyroj kolegët e mi të merren me çka shkruaj. Nuk mund të detyroj asnjë institucion akademik. Shkrimet dhe veprat e mia janë të botuara. Unë kam një mendim të caktuar për to, për çfarë kam shkruar. Por ky mendim nuk përputhet me atë që të tjerët mendojnë për shkrimet dhe veprat e mia. Mund t’i lutesha dikujt që të shkruajë për studimet e mia. Por nuk e kam bërë këtë kurrë. Dhe nuk kam për ta bërë. Aq më pak më shkon mendja t’i drejtohem një personi apo institucioni duke i detyruar që të shkruajnë pro ose kundër teorive të mia.
   Mjaft teza dhe teori të miat bien ndesh me atë që ju mund ta konsideroni «gjuhësi zyrtare» (teoria e paravendosjes binare të nyjave, teoria e sintagmave emfatike, parimi fonologjik i drejtshkrimit, mohimi i parimit morfologjik të drejtshkrimit, përbërja grafematike prej 27 shkronjash në sistemin shkrimor shqip etj.). Nga kjo pikëpamje, unë nuk i përkas «gjuhësisë zyrtare» por jam besnik vetëm i gjuhësisë. Nuk kam padurimin që të më miratojnë. Unë jam i sigurt se, megjithatë, koha do ta tregojë drejtësinë e atyre që unë mendoj. Por kjo kohë mund të jetë aq e largët, sa unë mund të mos kem fatin ta shoh.
   Tani, të vijmë tek rasti juaj. Ju i keni botuar librat tuaj. Aty keni shpallur teoritë tuaja. Dhe tani i drejtoheni Akademisë së Shkencave apo Qendrës së Studimeve Albanologjike. Kam përshtypjen që keni ngatërruar radhën. Ju duhet t’u ishit drejtuar atyre institucioneve para botimit të librave tuaj. Ka një procedurë të caktuar dhe politika të caktuara botimi. Institucioni vendos nëse ka interes të botohet një vepër apo të mos botohet.
   Tani që ju i keni botuar librat tuaj, duhet thjesht të prisni. Nuk është tani radha e oponencës. Nëse ka vërtet ndonjë interes për çka shkruani, do të gjendet dikush, diku, që të shkruajë për ju. Por këtë nuk mund ta vendosni ju.
   Unë nuk i kam lexuar librat tuaj. Dhe ka më shumë gjasë që kurrë të mos i lexoj. Shkaku për këtë jeni ju. Unë kam parë në televizion se ju i keni prirë një proteste përpara Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, ku akuzonit këtë institucion për veprimtari antishqiptare, meqenëse Akademia e Studimeve Albanologjike ka botuar «Fjalorin Etimologjik të Gjuhës Shqipe» të Kolec Topallit, i cili vërteton një fakt mjaft të njohur, që shumica e fjalëve të shqipes kanë etimologji të huaj. Për gjuhëtarët dhe studentët mesatarë të gjuhës shqipe ky është një fakt shumë i njohur dhe normal. Nëse ju mendoni ndryshe, kjo do të thotë se ju nuk dini aksiomat e kontaktit gjuhësor, domethënë, që popujt marrin e japin nga njëri-tjetri, se huazimi gjuhësor është gjëja më normale tek gjuhët dhe popujt që i flasin ato, se gjuhë pa huazime nuk ka në botë, se gjasa që një gjuhë të jetë e pastër do të dëshmonte për një popull kulturalisht të sëmurë dhe të paaftë për të hyrë në kontakt me popuj të tjerë. Po ky nuk është rasti për popullin shqiptar, një popull vital, i cili në rrjedhë të shekujve pati aftësinë dhe dinamizmin që të thithë nga kontakti me popujt e tjerë elemente kulturore që e kanë inkuadruar atë në familjen evropiane duke ruajtur gjithsesi identitetin e vet kulturor dhe gjuhësor, i cili vërtetohet në radhë të parë nga gramatika dhe shumë më pak nga fjalët. Ky është edhe thelbi i të thënave të gjuhëtarit të madh Baudouin de Courtenay: «Secili prej nesh e ka për detyrë të shikojë me sytë e vet. Dhe nëse e shqyrtojmë me sytë tanë çështjen e përzierjes ose mospërzierjes së gjuhëve, do të duhet të pranojmë se asnjë gjuhë nuk është e pastër apo e papërzier» (shih «Mbi karakterin e përzier të të gjitha gjuhëve»).
   Në qoftë se ju nuk i merrni parasysh këto gjëra të thjeshta, atëherë mos prisni njeri nga bota akademike që t’ju marrë seriozisht.
   Në protestën para Akademisë së Shkencave ju keni përdorur një fjalor denigrues për figura studiuesish të shqipes si, për Eqrem Çabejn, Kolec Topallin etj. Kjo gjë më ka tronditur jashtëzakonisht, sepse këta i konsideroj figura të padiskutueshme të shkencës albanologjike. Më ka tronditur gjithashtu, më shumë sesa pjesëmarrja juaj, sidomos mediatizimi i kësaj «proteste». Kjo do të thotë se disa medie të Shqipërisë së sotme po luajnë një lojë shumë të ndyrë duke stimuluar një frymë të sëmurë vetizolimi kulturor dhe etnocentrizmi banal.
   Por pjesa tragjike e kësaj historie është se institucionet akademike të Shqipërisë dhe Kosovës, edhe pse profesorati i aftë nuk u mungon, janë të paafta për të imponuar standarde emancipuese dhe linja të kuqe të mendimit intelektual në median publike. Po ashtu, mungon ose nuk zbatohet ndonjë kod standardi shkencor në mediet publike shqiptare. Janë tronditëse emisionet ku përballë një gjuhëtari të njohur qëndron një amator entuziast, ndërsa moderatori manipulon biseda përballë një audience që helmohet nga banaliteti.
   Nëse ju shani gjuhëtarë të tillë, si Eqrem Çabejn apo Kolec Topallin, atëherë ju nuk keni kryer një akt shkencor, por një akt politik, me të cilin unë nuk jam aspak dakord. Dhe do të jem kundër çdo publiciteti vetjak që do të ketë si kusht sharjet dhe denigrimet e figurave të tilla.
   Prandaj, habitem se si ju kanë pritur në Akademinë e Shkencave, kur ju jeni shprehur publikisht kundër kësaj akademie.
   Rasti juaj më kujton një «episod» në katedrën e gjuhës shqipe të Universitetit të Elbasanit para më se 30 vjetësh. Një «shok armësh» i juaji, një mësues pensionist, kishte paraqitur tek katedra një material të daktilografuar në të cilin «vërtetonte» se gjuha shqipe është më e lashta në botë dhe e aftë të shpjegojë çdo fjalë të çdo gjuhe në botë! Shefi i katedrës më ngarkoi mua, si pedagogun e «Gramatikës historike të shqipes», që ta lexoja dhe t’i ktheja përgjigje. Sigurisht, i ktheva një përgjigje dashamirëse, duke i shpjeguar se këto gjëra nuk ndodhin në gjuhë, sepse etimologjitë kryhen në bazë të disa rregullave fonetike, dhe ndryshimet e fjalëve diktohen përveç fonetikës, edhe nga shkaqe historike, etnografike, kulturore, administrative dhe sidomos nga kontakti gjuhësor dhe ndërgjuhësor.
   Siç mund ta kuptoni, rasti juaj nuk është dhe aq origjinal. Sikundër nuk janë aspak origjinalë kolegët tuaj në Greqi, që mendojnë se greqishtja është nëna e të gjitha gjuhëve të botës dhe çdo gjë shpjegohet nëpërmjet greqishtes, apo disa «etimologë» popullorë serbë që mendonin se serbishtja është nëna e të gjitha gjuhëve të botës dhe çdo gjë shpjegohet nëpërmjet serbishtes.
   Në momentet pa shpresë kam dëgjuar se edhe ateisti më i thekur i drejtohet Zotit për një mrekulli. Unë këtë po e bëj tani: Fort i lutem Zotit që t’ju ndriçojë udhën dhe mendjen.
   Sigurisht, nëse doni të arrini tek e vërteta. Sigurisht, nëse doni të siguroni ndonjë lexues gjuhëtar. Përndryshe, do të keni gjithmonë po atë ankth dhe po atë pakënaqësi nga vetja se lexuesit tuaj do të mbeten po ata njerëz që duan të besojnë se gjuha shqipe është gjuha më e lashtë në botë dhe se fjalët e gjithë gjuhëve të botës shpjegohen me anë të shqipes.

Me dashamirësi,

Aristotel Spiro

Monday, June 13, 2022

JAN BAUDOUIN DE COURTENAY: MBI KARAKTERIN E PËRZIER TË TË GJITHA GJUHËVE

MBI KARAKTERIN E PËRZIER TË TË GJITHA GJUHËVE

nga

JAN BAUDOUIN DE COURTENAY

Konceptimi i zakonshëm i një «gramatike krahasuese të gjuhëve sllave» ose i një «gramatike krahasuese të gjuhëve indoevropiane» bazohet në supozimin se gjuhët janë të pastra, se historia e gjuhëve është një zhvillim i pandërprerë dhe i patrazuar i një sistemi origjinal në drejtime të ndryshme, pa ndërhyrjen e gjuhëve të huaja. Studimet themelore gjuhësore, si «Grundriss der vergleichenden Grammatik» nga Brugmann-i dhe Delbrück-u, japin një përshtypje të tillë në fakt duke punuar me disa dhjetëra «rrënjë» ose grupe fjalësh të lidhura etimologjikisht. Megjithatë, mjafton të konsultohemi me ndonjë fjalor të një gjuhe të tillë gjoja të pastër, si indoevropianishtja ose sllavishtja, për t’u bindur se ai përmban një numër shumë më të madh fjalësh të asimiluara ose fjalësh me origjinë të errët apo të paqartë sesa fjalë të përshtatshme për «gramatikë krahasuese», në kuptimin që përdoret sot kjo fjalë. Këto të fundit, në të vërtetë, përbëjnë një numër të papërfillshëm, po të kemi parasysh se «gramatikat krahasuese» të zakonshme nuk mbulojnë gjuhë të tëra, nuk japin një pasqyrë të të gjithë strukturës së gjuhëve në fjalë. Megjithatë, shumë njerëz duket se nuk janë në dijeni të kësaj, duke e trajtuar tezën e pastërtisë absolute të gjuhës si një dogmë gjuhësore. Ata pranojnë, është e vërtetë, mundësinë e huazimit të elementeve të huaja, por në të njëjtën kohë shtojnë se karakteri bazë i një gjuhe të caktuar mbetet i pandryshuar. Kështu, p.sh., ata nuk e mohojnë që shumë elemente romane kanë hyrë në anglishte, por këmbëngulin se gjithë këto elemente të huaja janë asimiluar plotësisht pa e ndikuar aspak bazën gjermanike të gjuhës. Dhe, kur një pretendim i tillë bëhet nga një dijetar autoritar, ai është i detyruar të përsëritet nga një turmë e tërë imituesish.

Dihet mirë se mësimet e nxjerra nga gramatikat e huaja, të cilat kanë qenë të vjetruara edhe brenda zonave të tyre, kanë penguar zhvillimin e pikëpamjeve origjinale, por të vërteta për natyrën e gjuhëve të veçanta.

Se si «opinioni publik» i një vendi mund të ofendohet nga çdo përpjekje për të emancipuar një shkencë të caktuar nga pikëpamjet mbizotëruese, nga paragjykimet dhe idetë e paramenduara, mund të tregohet me një shembull nga historia e gramatikës ruse. Tridhjetë e pesë vjet më parë, N. P. Nekrasovi u përpoq ta trajtonte foljen ruse në një mënyrë të pavarur (në punimin e tij «O znacenii form russkogo glagola», Shën Petersburg, 1865). Ai u bërtit dhe u sulmua ashpër. Si guxon ai, një rus, t’i kundrojë me sytë e vet faktet e gjuhës ruse dhe të gjejë në të çka në të vërtetë ekziston, në vend të asaj që supozohet se ekziston sipas stereotipeve të gramatikës latine mesjetare! Ky lloj i veçantë «oksidentalizimi» u frymëzua nga frika se pranimi i mësimeve të Nekrasovit do ta detyronte njeriun të mendonte dhe, siç dihet, «denken ist schwer und gefährlich!» («të menduarit është të vështirë dhe të rrezikshëm!» - shënim i përkthyesit). Nuk ka asgjë të keqe të vijojmë së përsërituri idetë e të tjerëve, por, e marrtë e mira, të mos i ngatërrojmë gjërat!

Megjithatë, zotërinj, mos mendoni se vërejtja ime ka për qëllim të mbrojë idetë e imituesve sllavofilë të atyre filozofëve gjermanë që pretendonin origjinalitet të veçantë për mendjen ruse ose sllave. Përkundrazi, unë nuk njoh asnjë logjikë nacionale, por vetëm ligje identike mendimi për mbarë njerëzimin. Nuk ka shkencë evropiane, amerikane, franceze, angleze, gjermane, ruse apo polake - ka vetëm një shkencë, të përbashkët për të gjithë njerëzit. Për të njëjtën arsye, unë besoj se studiuesit e Evropës Perëndimore nuk kanë monopol mbi zbulimet dhe përgjithësimet shkencore, se një rus ose polak mund të ketë gjithashtu ide origjinale dhe se nuk ka nevojë të ndjekë skllavërisht të ashtuquajturën «shkencë evropiane» dhe t'u përmbahet parimeve të saj verbërisht dhe në mënyrë jokritike.

Secili prej nesh e ka për detyrë të shikojë me sytë e vet. Dhe nëse e shqyrtojmë me sytë tanë çështjen e përzierjes ose mospërzierjes së gjuhëve, do të duhet të pranojmë se asnjë gjuhë nuk është e pastër apo e papërzier.

(vijon...)

Përktheu: Aristotel Spiro

JAN BAUDOUIN DE COURTENAY: SHPALLJA E PARIMEVE GJUHËSORE

SHPALLJA E PARIMEVE GJUHËSORE

nga

Jan Baudouin de Courtenay (1845-1929)

1) Nuk ka «ligje fonetike».

2) Ta trajtosh gjuhën si një «organizëm» dhe gjuhësinë si shkencë natyrore, është një gabim pa asnjë bazë shkencore.

3) Gjuha është ekskluzivisht psikologjike. Ekzistenca dhe zhvillimi i gjuhës rregullohet nga ligje thjesht psikologjike. Në të folurët apo gjuhën njerëzore, nuk ka asnjë dukuri të vetme e cila të mos jetë psikologjike.

4) Meqenëse gjuha ekziston vetëm në shoqërinë njerëzore, përveç aspektit psikologjik, gjithmonë duhet marrë parasysh edhe aspekti social. Gjuhësia duhet të bazohet jo vetëm në psikologjinë e individit, por edhe në sociologjinë (e cila, për fat të keq, ende nuk është zhvilluar aq mirë sa për të dhënë ndonjë përfundim të frytshëm).

5) Ligjet e jetës dhe të zhvillimit të gjuhës nuk janë zbuluar ende, por ato mund të arrihen vetëm përmes një kërkimi të kujdesshëm induktiv. Gjuhësia e sotme është në rrugën e duhur drejt këtij qëllimi.

6) Shkaku, shtysa për të gjitha ndryshimet gjuhësore, është një prirje drejt lehtësisë, drejt një përpjekjeje minimale në tri fusha të veprimtarisë gjuhësore: në shqiptim (fonacioni), në dëgjim dhe perceptim (dëgjimi) dhe në mendimin gjuhësor (cerebrimi).

7) Të gjitha gjuhët ekzistuese dhe të zhdukura lindën nga përzierja. Edhe të folurit individual, i cili buron dhe formohet në kontakt me individë plotësisht të zhvilluar, është produkt i përzierjes dhe ndërveprimit.

8) Shumë karakteristika të gjuhëve të formuara historikisht mund të shpjegohen po qe se supozojmë shfaqjen e mëparshme të përzierjes së popujve dhe gjuhëve në fjalë.

9) Historia e gjuhës është një proces i «humanizimit» gradual, domethënë një largim në rritje nga gjendja gjuhësore e kafshëve të një rendi më të lartë.

10) Evolucioni historik i morfologjisë së një gjuhe konsiston në zhvendosjen alternative të theksit nga fundi i fjalës në fillimin e saj dhe anasjelltas. Jeta e fjalëve dhe e fjalive mund të krahasohet me një perpetuum mobile (lëvizje e përhershme - shënim i përkthyesit), që përbëhet prej peshash vazhdimisht lëkundëse, të cilat lëvizin njëkohësisht dhe vazhdimisht në një drejtim të caktuar.

11) Nuk ka palëvizshmëri në gjuhë. Supozimi i pandryshueshmërisë së rrënjëve që hasen në të njëjtat tema të pandryshueshme lakimi dhe zgjedhimi etj., në të gjitha gjuhët e lidhura, është një sajesë shkencore, një trillim dhe, në të njëjtën kohë, një pengesë për kërkimin objektiv. Në gjuhë, sikundër në natyrë në përgjithësi, gjithçka lëviz, gjithçka është e gjallë dhe ndryshon. Pushimi, ngecja, stanjacioni janë dukuri të dukjes; por nuk janë veçse raste të veçanta të lëvizjes me ndryshim minimal. Gjendja statike e gjuhës është vetëm një rast i veçantë i dinamikës ose, më mirë, i lëvizshmërisë së saj.

12) Në gjuhë ekziston një proces i pafund i ndryshimit të vendit të kontaktit të njësive gjuhësore të pandashme përfundimtare. Një njësi e caktuar gjuhësore ose zgjerohet në dëm të një tjetre, ose i lëshon një pjesë të strukturës së saj një njësie tjetër. Një njësi zhduket dhe një tjetër formohet.

13) Thënia ex nihilo nil fit (asgjë nuk vjen prej asgjësë - shënim i përkthyesit) gjen konfirmim të plotë në gjuhësi. Njësitë gjuhësore që e kanë origjinën në dukje nga asgjëja (p.sh., fonemat ose «tingujt», morfemat) krijohen nga lënda tashmë në dispozicion, e cila merr veç një formë të re.

14) Objekti i hulumtimit duhet trajtuar sikundër është, pa i imponuar kategori të huaja.

15) Në gjuhësi, ndoshta edhe më shumë sesa në histori, duhet t’u përmbahemi rreptësisht kërkesave të gjeografisë dhe kronologjisë.

16) «Monosolabizimi i rrënjëve» në gjuhët indoevropiane është një dogmë e pavërtetuar.

17) «Rrënjët» nuk janë aspak monopoli i një periudhe të vetme të zhvillimit të një gjuhe. Çdo gjuhë ka rrënjë. Rrënjët e reja mund të krijohen pafundësisht, në çdo kohë.

18) Për gjuhësinë, si shkencë që merret me përgjithësime, studimi i gjuhëve të gjalla ekzistuese është shumë më i rëndësishëm se ai i gjuhëve që janë zhdukur dhe mund të rindërtohen vetëm në bazë të shënimeve të shkruara. Vetëm një biolog (zoolog ose botanist), që ka studiuar tërësisht florën dhe faunën e gjallë, mund të marrë përsipër studimin e mbetjeve paleontologjike. Vetëm gjuhëtari që ka studiuar tërësisht një gjuhë të gjallë mund të guxojë të bëjë supozime për veçoritë e gjuhëve të vdekura. Studimi i gjuhëve të gjalla duhet t’i paraprijë studimit të gjuhëve të zhdukura.

19) Sipas doktrinës së pranuar tani nga biologët darvinianë, embrioni pasqyron në një shkallë më të vogël ndryshimet dhe shndërrimet e specieve të tëra. E kundërta ndodh në zhvillimin gjuhësor të fëmijës. Fëmija kurrsesi nuk përsërit zhvillimin gjuhësor të një kombi të tërë në një shkallë më të vogël; përkundrazi, ai prek të ardhmen, duke i prirë me të folurët e tij gjendjes së ardhshme të gjuhës kombëtare dhe vetëm më vonë, mbetet si të thuash prapa, duke u përshtatur gjithnjë e më shumë me gjuhën e mjedisit të tij.

20) Shtysa për ndryshime thelbësore në gjuhën kombëtare vjen kryesisht nga gjuha e fëmijëve. Fëmijët paraqesin disa ndryshime thelbësore në shqiptim dhe në strukturën morfologjike. Më vonë ata mësojnë të flasin «saktë», sipas modelit të mjedisit të tyre, por prirjet origjinale lënë gjurmët e tyre. Fëmijët e këtyre fëmijëve trashëgojnë një prirje ndaj ndryshimeve të ngjashme, ndaj gjendjes së ardhshme të gjuhës, duke përsëritur nga ana e tyre të njëjtat ndryshime. Ata gjithashtu zotërojnë më pas normën gjuhësore të mjedisit, por prirja për të ndryshuar transmetohet me forcë gjithnjë e më të madhe te brezat pasardhës. Grumbullimi i gjurmëve të tilla gjatë një numri brezash çon, më në fund, në ndryshime përfundimtare në gjuhë.

21) Njerëzimi, si një grumbull individësh të pajisur me gjuhë, është shfaqur në kohë të ndryshme në vende të ndryshme. Fillimi i gjuhës nuk është monogjenetik, por poligjenetik.

22) Kur studiojmë gjuhën, duhet të bëjmë dallim të rreptë midis zhvillimit dhe historisë. Historia konsiston në vijimësinë e dukurive homogjene, por të ndryshme. Zhvillimi konsiston në vijimësinë e ndryshimeve thelbësore dhe jo thjesht fenomenologjike (në lidhje vetëm me dukurinë). Zhvillimi është veçori e gjuhës së individit; historia është veçori e gjuhës së përbashkët.

Përktheu: Aristotel Spiro

Saturday, June 4, 2022

LE TË HYJMË NË EVROPË ME NJË ALFABET MODERN!

LE TË HYJMË NË EVROPË ME NJË ALFABET MODERN: LE T’I HEQIM DYSHKRONJËSHAT!

nga

Aristotel Spiro

Kongresi i Manastirit (14-22 nëntor 1908) përfaqëson ngjarjen më të madhe në historinë e shkrimit shqip. Sa më shumë largohen vitet, aq më e madhe duket rëndësia e tij në jetën kulturore dhe shpirtërore të shqiptarëve.

Ai përbënte fundin e një epoke dhe fillimin e një tjetre. Po niste epoka e shkrimit të njësuar shqip. Deri në atë kohë shqiptarët shkruanin me alfabete të ndryshme: në veri ekzistonte një traditë e larmishme e përdorimit të shkronjave latine; në jug ekzistonte tradita e përdorimit të shkronjave greke; ndërsa ndër myslimanë përdoreshin edhe shkronjat arabe. Arbëreshët e Italisë ndiqnin kryesisht traditën shkrimore latine, por pati edhe raste të përdorimit të shkronjave greke.

Kongresi i Manastirit i dha fund një herë e përgjithmonë kësaj laryshie, madje në kushtet kur shteti i pavarur shqiptar nuk ishte formuar ende. Ky Kongres pati rëndësinë e një ngjarjeje të madhe përtej një solemniteti të nënkuptuar, sepse nuk ishte aspak e lehtë që përfaqësuesit e rretheve të ndryshme patriotike të binin dakord për të lënë mënjanë parapëlqimet partikulariste dhe të bashkoheshin nën një alfabet të ri të përbashkët.

Kjo vështirësi u duk jo vetëm gjatë punimeve të Kongresit, por edhe në vendimin e tij përfundimtar. Ndryshe nga ç’pritej, Kongresi mori vendim për miratimin e dy versioneve alfabetike: njëri dhe kryesori, ai i Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip (Shoqëria e Stambollit), ndërsa tjetri, ai i Shoqërisë «Bashkimi».

Duke vendosur kështu, Kongresi i Manastirit i hapi rrugën digrafisë: përdorimit të dy alfabeteve, prej të cilëve alfabeti i Shoqërisë së Stambollit ishte në rolin e referentit, versionit themelor (vendimi i shkrua në këtë alfabet), ndërsa alfabeti i Shoqërisë «Bashkimi» ishte në rolin e versionit alternativ.

Duke miratuar dy alfabete, Kongresi i Manastirit dha një zgjidhje digrafie, si në rastin e serbokroatishtes fqinje, e cila shkruhej dhe shkruhet me dy alfabete.

Alfabeti i Shoqërisë së Stambollit u konsiderua kryesor për shkak të autoritetit të kësaj shoqërie, por edhe për arsye se plotësonte një kusht sine qua non: kënaqte parimin «një tingull – një shkronjë». Pavarësisht zbatimit të këtij parimi, ai kishte megjithatë dy të meta kryesore: nuk ishte homogjen dhe koherent, sepse, ndërsa shumica e shkronjave të tij ishin latine, një pjesë e vogël e shkronjave ishin me bazë greke, gjë që e bënte alfabetin eklektik. Shtypja e librave bëhej më e vështirë, sepse duheshin siguruar shkronja që u takonin dy tipeve të ndryshme. Nga ana tjetër, në atë alfabet ekzistonte edhe një dyshkronjësh, dridhësja e fortë <RR>, e cila shkelte parimin «një tingull – një shkronjë».

Për arsye të një simetrie funksionale, atje ku Shoqëria e Stambollit përdorte shkronja të thjeshta me bazë greke, Shoqëria «Bashkimi» vendosi kombinime dy shkronjash.

Alfabeti i Shoqërisë «Bashkimi» nuk përgjithësonte zbatimin e parimit një shkronjë për çdo tingull të shqipes, sepse nuk përdorte shenjat diakritike (përveç <Ë>-së dhe <Ç>-së). Ai përbëhej vetëm nga shkronja latine.

Pavarësisht se nuk kënaqte plotësisht parimin «një tingull – një shkronjë», ky alfabet ishte më homogjen dhe më kompakt. Ishte më ekonomik, sepse me pak shkronja shpreheshin më shumë fonema të shqipes. Ajo që në dukje interpretohej si e metë, ishte në fakt një përparësi.

Në rastin hipotetik të miratimit vetëm të alfabetit të Shoqërisë «Bashkimi», nuk do të lindte nevoja që të numëroheshin dyshkronjëshat në alfabet. Në një rast të tillë, ne besojmë se qysh në fillim dyshkronjëshat nuk do të përfaqësoheshin në alfabet. Por edhe nëse do të ishin përfshirë, për arsye praktike, prapë kjo gjuhësisht do të përbënte gabim.

Ndryshe nga rasti i serbokroatishtes, zgjidhja e digrafisë që dha Kongresi i Manastirit, nuk e pati jetën të gjatë, sepse nga ana gramatologjike të dy alfabetet nuk kishin ndonjë ndryshim të madh, nuk përfaqësonin «skripte» të ndryshme: ishin të dy të bazuar mbi alfabetin latin, me përjashtim të disa shkronjave të huaja që përdoreshin në versionin alfabetik të Shoqërisë së Stambollit.

Ishte pikërisht ky karakter praktik, kompakt, sistematik e koherent që shumë shpejt shqiptarët e shmangën digrafinë (përdorimin paralel të dy alfabeteve) dhe zgjodhën përfundimisht alfabetin e Shoqërisë «Bashkimi», këtë alfabet që përdorim edhe sot e gjithë ditën.

Kjo e bëri të panevojshëm zhvillimin e një kongresi tjetër, siç ishte vendosur në fakt në fund të punimeve të Kongresit të Manastirit.

Për arsye praktike, kombinimet e shkronjave, dyshkronjëshat <GJ, NJ, LL, RR, TH, DH, SH, XH, ZH>, u interpretuan qysh në fillim si shkronja të veçanta të alfabetit.

Qysh atëherë u kultivua një kulturë grafematike që i ka interpretuar këto kombinime si shkronja më vete.

Ky perceptim u bë pjesë e edukatës së alfabetizmit të brezave të tërë të shqiptarëve pas Kongresit të Manastirit e deri më sot.

Fëmijët e vegjël, me të hyrë në shkollë, mësojnë se dy shkronjat duhet t’i perceptojnë si një shkronjë. Është kjo një dije që mbështetet nga operacioni empirik i barazimit të tingullit me shkronjën: nëse kombinimi i dy shkronjave paraqet një tingull, atëherë nuk prish punë që dy shkronjat llogariten si një shkronjë. Është një aritmetikë pragmatiste, që thyen rregullat e logjikës.

Mirëpo, shoqëria shqiptare tani ndodhet në një fazë tjetër të historisë së saj. Nga zgjimi kombëtar i shekullit XIX tek afirmimi kulturor i shekullit XXI shumë ujë ka rrjedhur dhe pozicioni i shqiptarëve në kulturën evropiane sot është shumë më i ndryshëm nga ai i para 114 viteve.

Renditja e dyshkronjëshave në alfabetin shqip ka shkaqe historike, por jo gjuhësore gramatologjike. Asnjë alfabeti në botë nuk i kërkohet medoemos që çdo tingulli / foneme t’i korrespondojë një shkronjë e veçantë. Një ndër shkaqet kryesore që dyshkronjëshat vazhdojnë të qëndrojnë në alfabet lidhet pikërisht me këtë koncept të gabuar, i cili e barazon shkronjën me tingullin dhe tingullin me shkronjën.

Alfabeti përbën një fakt themelor dhe provë materiale, që i inkuadron përdoruesit e tij në një zonë të caktuar kulturore. Rrjedhimisht, edhe alfabeti shqip është një fakt dhe një provë që i lidh shqiptarët në radhë të parë me popujt e Evropës Perëndimore, që e përdorën të parët këtë alfabet. Është alfabeti i romakëve të lashtë, alfabeti i Rilindjes Evropiane, alfabeti i Iluminizmit Evropian, është alfabeti më i përhapur i Evropës së Bashkuar.

Në këtë kontekst, është e nevojshme që këtë shenjë të rëndësishme kulturore, alfabetin, ta krahasojmë me sivëllezërit e tij latinë të Evropës dhe të nxjerrim përfundimet e duhura.

Nga ky krahasim shohim se:

1) alfabetet e gjuhëve të Evropës nuk përmbajnë dyshkronjësha;

2) alfabetet e gjuhëve të Evropës nuk pasqyrojnë gjithë fonemat e atyre gjuhëve;

3) fonemat që nuk pasqyrohen në alfabet jepen nëpërmjet kombinimeve të dy ose më shumë shkronjave (dyshkronjësha, trishkronjësha, por edhe katërshkronjësha).

Në Evropë (por edhe jashtë saj) ka mjaft gjuhë që përdorin dyshkronjësha, por nuk i përfshijnë në listën e alfabeteve të tyre. Ja, për shembull:

Anglishtja ka dyshkronjëshat <ai, au, aw, ay, ea, eu, cc, cn, ct, dd, dg, ee, ew, ey, ie, oa, oe, oi, oo, ou, ow, oy, ue, ye, bd, ch, ck, ff, gg, gh, gm, kn, ph, sh, th, wh, ng, ph, pn, ps, pt, rh, rr, sh, th, wh, wr>; frëngjishtja <ai, aî, aû, an, ay, eî, eu, eû, il, în, oê, oi, oî, ou, oû, ui, ym, yn, ch, dj, ph, qu, rh, sç, si>; gjermanishtja ka dyshkronjëshat (por ka edhe trishkronjësha dhe katërshkronjësha!!!) <ai, äu, ei, ee, au, eu, ie, oo, ui, ck, dt, pf, rh, sp, st, tz, >; greqishtja <αι, αυ, ει, ευ, ηυ, οι, ου, υι, γκ, γγ, μπ, ντ, τσ, τζ>; polonishtja <cz, dz, dź, dż, sz, rz, si>; portugalishtja <ãe, ãi, am, âm, an, ân, ão, em, ém, êm, en, én, ên, im, in, õe, om,on, ôn, ou, um, úm, un, ún, ch, nh, lh, qu, rr, sç, xs> ; norvegjishtja <aa, kj, øy, rn, sj, tj>; irlandishtja <ae, aí, ái, eá, éa, éi, eo, io,iu, iú, oí, ói, uí, úi, fh, mh>; islandishtja <au, hv>; finlandishtja <ii, yy>; italishtja <gl, gn, sc>; spanjishtja <cc, ch, ll, qu, rr>; hungarishtja <cs, cz, ly, ty>; madje edhe vjetnamishtja kadyshkronjësha (dhe një trishkronjësh!) <ch, gh, gi, kh, ng, ngh, nh, ph, qu, th, tr> etj. etj.

E merrni me mend se si do të ishin alfabetet e këtyre gjuhëve, nëse do të përfshinin në to gjithë dyshkronjëshat, trishkronjëshat apo edhe katërshkronjëshat!

Kjo pamje duhet të na vërë në mendime për të rishikuar statusin e dyshkronjëshave në alfabetin shqip. A justifikohet sot prania e tyre në alfabet? Në 100-vjetorin e Kongresit të Manastirit ne botuam një artikull në shtypin qendror ku argumentonim domosdoshmërinë e heqjes së dyshkronjëshave nga alfabeti shqip dhe theksonim se ka ardhur koha që ata të hiqen përfundimisht. Kanë kaluar 14 vjet qysh nga botimi i atij artikulli dhe ne vazhdojmë të besojmë edhe më shumë se më parë në domosdoshmërinë e këtij akti të domosdoshëm qytetërues. Sot, pas 114 vjetësh nga Kongresi i Manastirit, kur shoqëria shqiptare është më e kulturuar, më e emancipuar, jo vetëm ka ardhur, por nuk ka arsye të shëndoshë për të nguruar në marrjen e një vendimi të tillë historik. Duhet bërë në respekt të rilindësve, në respekt të vetë Kongresit të Manastirit, që vendosi për një alfabet evropian. Duhet bërë në respekt të atij brezi përdoruesish të paskongresit që nuk e lanë shoqërinë shqiptare në dualitetin e digrafisë, por zgjodhën pa mëdyshje versionin alfabetik të Shoqërisë «Bashkimi». Shoqëria e sotme, me institucione kulturore e arsimore të pakrahasueshme me ato të para 100 e ca viteve, ka për detyrë që ta përsosë këtë zgjedhje, që kryen njerëzit më të edukuar të kombit shqiptar. Shoqëria e sotme ka për detyrë të tregojë pjekuri për të vendosur në të mirë të prezantimit të vet kulturor përpara Evropës, përpara botës. Shoqëria e sotme nuk ka përse të vuajë as nga komplekset e regjionalizmit, as nga supersticionet e konservimit të një semiologjie tradicionale që kërkon dhe duhet të ndryshojë.

Koha kur Shqipëria po përgatitet të hyjë në Bashkimin Evropian është më e përshtatshmja që ajo të mendojë të hyjë atje me një «mantel» të ri grafematik, të hyjë me një alfabet modern, me një alfabet pa dyshkronjësha. Sepse dyshkronjëshat nuk janë përfaqësimi dinjitoz i sistemit grafematik të vërtetë të shqipes. Shqipëria duhet të futet në Evropë me një alfabet evropian. Gjuhët e Evropës nuk i kanë përfshirë dyshkronjëshat në alfabetet e tyre. Edhe gjuha shqipe nuk duhet t’i ketë dyshkronjëshat në alfabetin e saj.

Po ç’do të bëjmë pa dyshkronjëshat? Me ato ne jemi mësuar, do të thonë disa. Si do të bëjmë pa ta?

Përgjigjja është: Pavarësisht se nuk do të jenë të përfaqësuar në alfabet, dyshkronjëshat do të mbeten në gjuhë, do të vazhdojnë të përdoren njësoj si më parë. Asnjë fije e sistemit shkrimor të shqipes nuk preket. Përjashtimi i dyshkronjëshave nga alfabeti nuk do ta ndikojë aspak sistemin shkrimor. Shqipfolësit do të vazhdojnë të shkruajnë në të njëjtën mënyrë si para ashtu edhe pas heqjes së dyshkronjave nga alfabeti. Dhe këtu qëndron drejtësia e propozimit dhe e qëndrimit tonë: Nëse diçka do të ndryshonte në shprehitë e shkrimit të shqipes, atëherë po, do të bëhej fjalë për cenimin e një mjeti komunikimi midis përdoruesve të gjuhës. Por nga kjo nuk ndikohet aspak mënyra e të shkruarit të gjuhës shqipe. Ky është një argument tjetër, që e përforcon idenë tonë se dyshkronjëshat janë të tepërt dhe nuk e kanë vendin në alfabet.

Arsyet teorike dhe praktike mbështeten në faktin se alfabeti përmbledh tërësinë e grafemave (shkronjave) të një gjuhe. Një shkronjë përfaqësohet vetëm një herë në alfabet. Çdo dyshkronjësh, sikundër e tregon edhe emërtimi i tij, është kombinim i dy shkronjave. Dyshkronjëshat <GJ, NJ, LL, RR, TH, DH, SH, XH, ZH> janë të analizueshëm në shkronja / grafema më të vogla prej të cilave përbëhen: <G, N, L, R, T, D, S, X, Z, J, H>. Por këto shkronja janë tashmë në listën e alfabetit, prandaj rishfaqja e tyre bie ndesh me konceptin e sistemit, në të cilin elementet përbërëse përfaqësohen vetëm një herë. Nëse dyshkronjëshat do të përmbanin qoftë edhe një shkronjë të vetme që nuk do të ekzistonte në alfabet, atëherë diskutimi do të shtrohej ndryshe.

Përveç kësaj, vërehet se edhe paraqitja grafike e dyshkronjëshave është e tillë, që duket qartë se ka dy elemente qartësisht të dallueshme e të pranëvendosura. Nuk ka asnjë shenjë grafike lidhëse, asnjë ligaturë, që t’i sjellë më afër njëra-tjetrës në një shkronjë të vetme.

Edhe analiza e vetvetishme e përdoruesve i intepreton dyshkronjëshat si dy shkronja të veçanta e qartësisht të dallueshme. Nëse fjala e parë e fjalisë fillon me dyshkronjësh, atëherë vetëm shkronja e parë e dyshkronjëshit shkruhet e madhe. Nëse vërtet do të interpretohej si një shkronjë e vetme atëherë duhej të shkruheshin me shkronjë të madhe të dyjashkronjat e dyshkronjëshit. Domethënë shkruhet:

‘Shoku shkoi në shtëpi’

dhe jo

*‘SHoku shkoi në shtëpi’.

Një pjesë, madje, këtë mënyrë të shkruari e përdorin (duke propozuar një përdorim jonormativ) edhe nëpër shkurtesa, në kundërshtim me normën: *ShBA, *KLSh, *PSSh, *PDSh etj.

Dyshkronjëshat nuk e kanë vendin në alfabet. Ky nuk është propozim, por konstatim. Duke pohuar këtë, ne nuk kemi bërë aspak një propozim, por kemi arritur në këtë përfundim pas një analize grafematike. Dyshkronjëshat objektivisht nuk e kanë vendin në alfabet.

Nga përjashtimi i dyshkronjëshave nuk ndryshojnë as dija jonë mbi shkrimin e leximin, as shprehitë tona të të shkruarit. Ne do të vazhdojmë të shkruajmë si më parë: <GJ, NJ, LL, RR, TH, DH, SH, XH, ZH>. Thjesht nuk do të themi se <GJ, NJ, LL, RR, TH, DH, SH, XH, ZH> janë shkronja të veçanta. Do të themi se tingulli /gj/ paraqitet në të shkruar nga kombinimi i shkronjave <G> dhe <J>, tingulli /nj/ paraqitet në të shkruar nga kombinimi i shkronjave <N> dhe <J>, tingulli /th/ nga kombinimi i shkronjave <T> dhe <H>, tingulli /dh/ nga kombinimi i shkronjave <D> dhe <H>, tingulli /sh/ nga kombinimi i shkronjave <S> dhe <H>, tingulli /xh/ nga kombinimi i shkronjave <X> dhe <H>, ndërsa tingulli /zh/ nga kombinimi i shkronjave <Z> dhe <H>; tingulli /ll/ paraqitet në të shkruar nga dyfishimi i shkronjës <L>, ndërsa tingulli /rr/ nga dyfishimi i shkronjës <R>.

Duke bërë këtë, do të kuptohen edhe më mirë marrëdhëniet e vërteta brenda sistemit grafematik të shqipes. Do të kuptohet se grafemat e ndryshme ndikohen nga bashkëpërdorimi me njëra tjetrën. Kështu përveç funksionit të tyre kryesor, si shënuese e një tingulli / foneme, një grafemë si <J> ose <H> luan rolin e një shenje diakritike për të shënuar së bashku me një grafemë kryesore (së bashku me <G, N, T, D, S, X, Z>) një tingull / fonemë tjetër (<GJ, NJ, TH, DH, SH, XH, ZH>). Po ashtu, dyfishimi i një grafeme është një mënyrë tjetër për të shënuar një tingull / fonemë (<LL>, <RR>) fonetikisht të ngjashme me tingullin / fonemën e shënuar vetëm me një grafemë.

Nga ana tjetër, do të kuptohen më mirë marrëdhëniet midis sistemit fonetik dhe atij grafematik, marrëdhëniet midis tingujve dhe shkronjave. Një traditë e konsoliduar shkrimore tejshekullore, siç po është përvijuar tashmë në shqipe, e thekson edhe më shumë pavarësinë relative të sistemit shkrimor. Marrëdhënia e tij me sistemin tingullor të shqipes nuk është e thjeshtëzuar në përkatësinë fonemë : grafemë. Kjo marrëdhënie është më komplekse dhe karakterizohet nga polivalenca grafematike dhe polivalenca fonematike, domethënë, një shkronjë mund të ketë disa funksione, mund të jetë shprehëse e më shumë se një tingulli, sikundër një fonemë mund të shprehet me disa grafema. Janë këto vetëm disa përfundime paraprake, në të cilat ndihmon të arrijmë konceptimi i ri dhe modern i alfabetit shqip, pa dyshkronjëshat.

Në funksionin e numërimit me alfabetin latin, do të veprohet më natyrshëm, ashtu siç bëhet në praktikën botërore, duke përjashtuar dyshkronjëshat dhe duke përdorur vetëm shkronjat e alfabetit modern shqip.

A do të ketë ndonjë vështirësi në praktikën e të shkruarit të shqipes pas heqjes së dyshkronjëshave nga alfabeti?

Asnjë vështirësi nuk do të ketë, sepse praktikisht asgjë nuk do të ndryshojë, përveç tabelës së alfabetit, e cila do të përfaqësohet vetëm me grafemat e thjeshta dhe jo me kombinimet e tyre. Shqiptarët do të vazhdojnë të shkruajnë njësoj si më parë, me të njëjtat rregulla drejtshkrimore në fuqi. Librat e botuar do të lexohen njësoj si më parë dhe nuk do të jetë nevoja e ribotimit të tyre. Nëse ribotohen, nuk do të ndryshojnë nga botimet e mëparshme. Dhe këtë tekst që po lexoni do ta shkruajmë, nëse do tashkruanim përsëri, do të përdornim të njëjtat shkronja, me pikë e me presje, sikundër këtu.

Sigurisht, ka edhe diçka që do të ndryshojë pas kësaj. Do të jenë fjalorët e shqipes dhe fjalorët shqip-gjuhë e huaj, që do të kenë pamje moderne, sepse nuk do të kenë më zëra që të fillojnë me dyshkronjësha. Zërat e deritanishëm nën dyshkronjëshat do të inkuadrohen tek shkronja e parë e dyshkronjëshit. Kështu, për shembull, ata zëra që sot konsiderohet se fillojnë me <TH>, do të kalojnë tek shkronja <T>, ata që sot konsiderohet se fillojnë me <DH>, do të kalojnë tek shkronja <D> e kështu me radhë. Fjalorët e botuar deri tani do të jenë lehtësisht të përdorshëm, por do të kenë njëkohësisht një nëntekst ndërkohësie (diakroniciteti), përderisa do të kujtojnë një epokë të kaluar të shqipes kur dyshkronjëshat llogariteshin si shkronja të veçanta.

Ne i mirëkuptojmë të gjithë ata që kundërshtojnë heqjen e dyshkronjëshave nga alfabeti dhe e dimë se kanë një obsesion kundër argumenteve të një alfabeti me grafema të thjeshta. Por ky obsesion është i pamotivueshëm. Atyre u duket sikur u preket ndonjë simbol dhe i japin alfabetit një atribut shenjtërie e misticizmi, gjëra që nuk kanë asnjë kuptim.

Alfabeti shqip nuk ka nevojë për asnjë shenjtëri; nuk ka nevojë për asnjë mistifikim. Ai është një përshtatje e alfabetit latin për shkrimin e shqipes.

Alfabeti, po ashtu, nuk është shenjë identiteti kombëtar. Shenjë e identitetit kombëtar është gjuha shqipe e shprehur nëpërmjet shkrimit, por jo alfabeti.

Alfabeti është në të vërtetë shenjë e identitetit kulturor. Kur vendosën për përdorimin e shkronjave latine, shqiptarët morën jo vetëm një vendim kulturor, por edhe një vendim politik; një vendim, i cili konfirmonte orientimin perëndimor evropian të Shqipërisë në prag të pavarësisë së vet si shtet kombëtar. Një vendim që e afronte më shumë me Evropën.

Edhe sot, nëse ka reagime negative kundër heqjes së dyshkronjëshave, ato përmbajnë në fakt një nënshtresë politike kulturore dhe jo gjuhësore. Disa mendojnë se preket vendimi historik i Kongresit të Manastirit. Mirëpo, këto janë paragjykime që nuk kanë asnjë bazë. E kundërta vlen: alfabeti si simbol nderohet dhe vlerësohet më shumë nëse paraqitet me fytyrën e vet të vërtetë grafematike. Heqja e dyshkronjëshave duhet kryer edhe si një detyrim moral ndaj Kongresit të Manastirit, një detyrim moral ndaj atyre që arritën të merreshin vesh për të hapur një faqe të re në histori.

Nëse pranojmë se shoqëria shqiptare ka arritur një nivel kulturor që e vendos ndër kombet e përparuara të Evropës, «përjashtimi» i dyshkronjëshave jo vetëm që duhet pranuar, por duhet konsideruar si një domosdoshmëri e dobishme. Popujt e Evropës që përdorin shkrimin latin nuk kanë në alfabetet e tyre shkronja dyshe, nuk kanë dyshkronjësha. Një rast të veçantë përbëjnë vetëm serbët dhe kroatët, ndër të cilët ekziston dukuria e digrafisë (përdorimi i dy alfabeteve të ndryshme).

Një shembull identik me atë të shqipes na jep historia e drejtshkrimit të spanjishtes. Spanjollët kanë pasur deri vonë në alfabetin e tyre tre dyshkronjësha: <RR>, <LL> dhe <CH>. Mirëpo, më 4 nëntor 2010 Akademia Mbretërore e Spanjës vendosi heqjen përfundimtare të dyshkronjëshave nga alfabeti spanjoll. Ky vendim u zbatua jo vetëm në Spanjë, por në të gjitha shtetet hispanofone të Amerikës Latine dhe kudo në botë. Duke vepruar kështu, Akademia Mbretërore e Spanjës rregulloi një «defekt» të alfabetit spanjoll duke lënë në të vetëm grafemat e thjeshta.

Në fakt, dyshkronjësha mund të gjenden edhe në alfabetet e disa gjuhëve të tjera të botës jashtë Evropës. Në përgjithësi, prania e dyshkronjëshave nëpër alfabete është shenjë e një tradite munguese ose e një tradite të re grafematike. Përkundrazi, mosprania e dyshkronjëshave, përjashtimi i tyre nga alfabeti është shenjë e një tradite të konsoliduar dhe e një normaliteti grafematik.

Ato shoqëri që kanë pranuar dyshkronjësha në alfabetin e gjuhëve të tyre e bëjnë për arsye praktike, sepse ekziston një paragjykim i pajustifikuar shkencërisht se, në qoftë se në alfabet përfaqësohen të gjithë tingujt e gjuhës, është më i lehtë për nxënësit mësimi i shkrimit dhe leximit. Mirëpo ky është thjesht një iluzion dhe pretendim i pambështetur.

Por cilat janë ato gjuhë që në alfabetet e tyre përdorin dyshkronjësha?

Këto gjuhë gjenden pak larg nga rrezja e përfshirjes kulturore të shqipes. Gjuha jingpo, për shembull, numëron në alfabetin e saj 46 grafema, prej të cilave 19 dyshkronjësha dhe trishkronjësha: <hp, ht, ts, zh, chy, ch, sh, hk, ng, br, pr, hpr, gr, kr, hkr, by, py, hpy, my, gy, ky, hky, ny>; kiswahili numëron në alfabetin e saj 8 dyshkronjësha: <ch, ng, sh, dh, gh, th, nj, ny>; sekti manichean përdor një alfabet prej 23 shkronjash, ndër të cilat njëra është dyshkronjësh (<wj>); disa gjuhë të Guinesë (Senegal, Gambia, Mauritani, Guinea-Bissau, Sierra Leone, Liberia, Mali, Burkina Faso, Niger, Çad, Republika e Afrikës Qendrore, Nigeri) kanë në përbërjen e alfabeteve të tyre dyshkronjësha si: <aa, ii, bv, cr, mb, nd, ee, oo, ng, nj, ny, uu>; në alfabetin e përgjithshëm të gjuhëve të Kamerunit janë përfshirë dyshkronjëshat <bv, cr, dv, gv, hv, jr, lr, nr, sl, tf, vb, xf, zl, zr, ŋg, ŋk, ŋm>; në alfabetin popullor të latinizuar të gjuhës hmong përmbahen dyshkronjëshat <dl, hl, hm, hn, ml, nc, np, nq, nr, pl, qh, xy, >; alfabeti rom dhe alfabeti çeçen përmbajnë dyshkronjëshin <čh>; alfabeti seri përmban dyshkronjëshat <jö, xö>; alfabeti uzbek dhe ai filipinez përmbajnë dyshkronjëshin <ng> etj. etj.

Përfundimi?

Tani, pyetja shtrohet: Gjuha shqipe do të klasifikohet grafematikisht dhe kulturalisht me gjuhët në dukje ekzotike të Azisë dhe Afrikës apo me gjuhët e Evropës?

Do të vazhdojë të interpretojë dyshkronjëshat si një shkronjë të vetme, apo do t’i heqë nga alfabeti duke i ruajtur në sistemin shkrimor dhe duke i përdorur normalisht ashtu si deri më sot?

Ja, këto kërkon autori i këtyre radhëve për alfabetin e gjuhës shqipe dhe është i sigurt se, po të veprohet kështu, prestigji i alfabetit dhe i kulturës shqiptare do të ngrihet në mënyrë të padiskutueshme.

Le ta bëjmë alfabetin e shqipes evropian! Le të shkojmë në Evropë pa dyshkronjëshat!

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus" ose prej Gazetës "Dita" (https://gazetadita.al/si-te-hyjme-ne-evrope-me-nje-alfabet-modern/)

Friday, June 3, 2022

KULTURA SHQIPTARE KA PRESTIGJ MË TË LARTË ME NJË ALFABET PA DYSHKRONJËSHA

nga

Aristotel Spiro

Pas mjaft shkrimeve dhe artikujve kundër pranisë së dyshkronjëshave në alfabetin shqip u vërtetua pikërisht ajo që ne prisnim: një pjesë e vogël njerëzish, që nuk kanë shumë lidhje me ndonjë ideologji të kultivuar gjuhësore e kanë përkrahur këtë mendim si shumë të mbështetur. Një pjesë tjetër jo e pakonsiderueshme kanë qenë në përgjithësi kundër. Kjo është e kuptueshme, aq më tepër kur ky reagim vjen pas disa diskutimeve publike të para disa viteve (me të cilat ne nuk kemi absolutisht asnjë lidhje), në të cilat kontestohej sistemi shkrimor i shqipes, domethënë propozoheshin ndryshime nëpër shkronjat e shqipes në emër të një logjike më ekonomike apo në emër të zbatimit të parimit «një tingull - një shkronjë» etj. etj. Në këtë pjesë dyshimtarësh përfshihet edhe ndonjë mësues apo profesor i gjuhës shqipe.

Një pjesë kolegësh ose mbajnë një heshtje miratuese, të drojtur për të nyjëtuar një ligjëratë publike, ose zgjedhin një heshtje mohuese, të pafuqishëm për t’iu futur një diskutimi mbi çështje gjuhësore që perceptohen si të mbyllura një herë e mirë.

Nëse përkrahësit binden nga argumentet gramatologjike që japim, kundërshtarët nuk kanë asnjë argument, përveç argumenteve të llojit «Mirë jemi kështu», «E kanë vendosur këtë punë burrat e mençur të Kongresit të Manastirit», «Kemi një përvojë 114-vjeçare të botimit të librave shqip që nuk mund ta përmbysim». Madje një pjesë tjetër e vogël, që dalin nga llagëmet dhe gjirizet nacionaliste, mobilizojnë edhe mendimet e sëmura deri edhe shpifjet.

Ne vërejmë me habi se një pjesë e madhe kundërshtarësh as që marrin mundimin të lexojnë argumentet tona, por konsiderojnë më të lehtë të kundërshtojnë a priori duke kujtuar se rrezikohet mjeti i komunikimit të tyre shkrimor.

Ne, megjithatë, kemi sqaruar se përjashtimi i dyshkronjëshave nga alfabeti nuk e ndikon aspak sistemin shkrimor. Heqja e dyshkronjëshave nga alfabeti nuk nënkupton heqjen e tyre nga gjuha. Përkundrazi. Shqipfolësit do të vazhdojnë të shkruajnë në të njëjtën mënyrë si para ashtu edhe pas heqjes së dyshkronjave nga alfabeti. Dhe këtu qëndron drejtësia e propozimit dhe e qëndrimit tonë: Nëse diçka do të ndryshonte në shprehitë e shkrimit të shqipes, atëherë po, do të bëhej fjalë për cenimin e një mjeti komunikimi midis përdoruesve të gjuhës. Por nga kjo nuk ndikohet aspak mënyra e të shkruarit të gjuhës shqipe. Është ky një argument tjetër që e përforcon idenë tonë se dyshkronjëshat janë të tepërt dhe nuk e kanë vendin në alfabet. Me një fjalë, dyshkronjëshat, edhe pse nuk janë pjesë e alfabetit, mbeten në përdorim. Nuk zhduken nga gjuha.

Arsyet teorike dhe praktike mbështeten në faktin se alfabeti përmbledh tërësinë e grafemave (shkronjave) të një gjuhe. Një shkronjë përfaqësohet vetëm një herë në alfabet. Çdo dyshkronjësh, sikundër e tregon edhe emërtimi i tij, është kombinim i dy shkronjave. Dyshkronjëshat <GJ, NJ, LL, RR, TH, DH, SH, XH, ZH> janë të analizueshëm në shkronja / grafema më të vogla prej të cilave përbëhen: <G, N, L, R, T, D, S, X, Z, J, H>. Por këto shkronja janë tashmë në listën e alfabetit, prandaj rishfaqja e tyre bie ndesh me konceptin e sistemit, në të cilin elementet përbërëse përfaqësohen vetëm një herë. Nëse dyshkronjëshat do të përmbanin qoftë edhe një shkronjë të vetme, që nuk do të ekzistonte në alfabet, atëherë diskutimi do të shtrohej ndryshe.

Përveç kësaj, vërehet se paraqitja grafike e dyshkronjëshave është e tillë, që duket qartë se ka dy elemente qartësisht të dallueshme e të pranëvendosura. Nuk ka asnjë shenjë grafike lidhëse, asnjë ligaturë, që t’i sjellë më afër njëra-tjetrës në një shkronjë të vetme.

Edhe analiza e vetvetishme e përdoruesve i intepreton dyshkronjëshat si dy shkronja të veçanta e qartësisht të dallueshme. Nëse fjala e parë e fjalisë fillon me dyshkronjësh, atëherë vetëm shkronja e parë e dyshkronjëshit shkruhet e madhe. Nëse vërtet do të interpretohej si një shkronjë e vetme atëherë duhej të shkruheshin me shkronjë të madhe të dy shkronjat e dyshkronjëshit. Domethënë shkruhet:

‘Shoku shkoi në shtëpi’

dhe jo

*‘SHoku shkoi në shtëpi’.

Një pjesë, madje, këtë mënyrë të shkruari e përdorin (duke propozuar një përdorim jonormativ) edhe nëpër shkurtesa, në kundërshtim me normën: *ShBA, *KLSh, *PSSh, *PDSh etj.

Dyshkronjëshat nuk e kanë vendin në alfabet! Ky nuk është propozim, por konstatim. Duke pohuar këtë, ne nuk kemi bërë aspak një propozim, por kemi arritur në këtë përfundim pas një analize grafematike. Dyshkronjëshat objektivisht nuk e kanë vendin në alfabet!

Renditja e tyre në alfabetin shqip ka shkaqe historike, por jo gjuhësore gramatologjike. Një ndër shkaqet kryesore lidhet me konceptin e gabuar që e barazon shkronjën me tingullin dhe tingullin me shkronjën. Në bazë të këtij koncepti u birësua parimi për krijimin e një alfabeti ku çdo tingulli t’i korrespondonte një shkronjë. Parimi «një tingull – një shkronjë» ishte kthyer në një kusht sine qua non për punëtorët e njësimit të alfabetit. Mirëpo, me pasurinë fonematike tingullore që ka, kjo nuk ishte e mundur për shqipen. Prandaj, Kongresi i Manastirit miratoi jo një, por dy alfabete, duke dhënë një zgjidhje digrafie, siç ishte rasti i serbokroatishtes fqinje, e cila është shkruar me dy alfabete.

Megjitatë, ndryshe nga rasti i serbokroatishtes, zgjidhja e digrafisë që dha Kongresi i Manastirit, nuk e pati jetën të gjatë, sepse nga ana gramatologjike të dy alfabetet nuk kishin ndonjë ndryshim të madh, nuk përfaqësonin «skripte» të ndryshme: ishin të dy të bazuar mbi alfabetin latin, me përjashtim të disa shkronjave të huaja që përdoreshin në versionin alfabetik të Shoqërisë së Stambollit.

Duke mos qenë shumë të ndryshëm nga njëri-tjetri, prej dy versioneve do të mbijetonte vetëm njëri. Dhe mbijetoi ai që ishte më sistematik e më koherent: alfabeti me shkronjat thjesht latine. Alfabeti i propozuar nga Shoqëria e Stambollit nuk përmbante dyshkronjësha (përveç <RR>-së), por ishte alfabeti kryesor për të cilin vendosi Kongresi i Manastirit. Ishte, me një fjalë, në rolin e referentit. Alfabeti që solli Shoqëria «Bashkimi» nuk përgjithësonte zbatimin e parimit një shkronjë për çdo tingull të shqipes, sepse nuk përdorte shenjat diakritike (përveç <Ë>-së dhe <Ç>-së) për të krijuar shkronja të thjeshta kompakte. Kështu, për arsye të një simetrie funksionale, atje ku mungonte shkronja e veçantë vendosi kombinime dy shkronjash. Nëse do të ishte miratuar vetëm alfabeti i Shoqërisë «Bashkimi» nuk do të ishte nevoja që të numëroheshin dyshkronjësha në alfabet. Në një rast të tillë, ne besojmë se qysh në fillim dyshkronjëshat nuk do të përfaqësoheshin në alfabet. Por edhe nëse do të ishin përfshirë, për arsye praktike, prapë kjo gjuhësisht do të përbënte gabim.

Ne e kuptojmë se mjaft kundërshtarë të heqjes së dyshkronjëshave nga alfabeti kanë një obsesion kundër argumenteve të një alfabeti me grafema të thjeshta. Por ky është një obsesion i pamotivueshëm. Atyre u duket sikur u preket ndonjë simbol dhe i japin alfabetit një atribut shenjtërie e misticizmi, të cilat nuk kanë asnjë kuptim.

Alfabeti shqip nuk ka nevojë për asnjë shenjtërim dhe për asnjë mistifikim. Ai është një përshtatje e alfabetit latin për shkrimin e shqipes.

Alfabeti, po ashtu, nuk është shenjë e identitetit kombëtar. Shenjë identiteti kombëtar është gjuha shqipe e shprehur nëpërmjet shkrimit, por jo alfabeti.

Shumë reagime negative kundër heqjes së dyshkronjëshave kanë në fakt një nënshtresë politike kulturore dhe jo gjuhësore. Njerëzit mendojnë se u preket një simbol. Mendojnë se preket vendimi historik i Kongresit të Manastirit. Mirëpo, këto janë paragjykime që nuk kanë asnjë bazë.

Nëse pranojmë se shoqëria shqiptare ka arritur një nivel kulturor që e vendos në kombet e përparuara të Evropës, «përjashtimi» i dyshkronjëshave jo vetëm që duhet pranuar, por duhet konsideruar si një domosdoshmëri e dobishme. Popujt e Evropës që përdorin shkrimin latin nuk kanë në alfabetet e tyre shkronja dyshe, nuk kanë dyshkronjësha. Përjashtim bëjnë vetëm serbët dhe kroatët, ndër të cilët ekziston dukuria e digrafisë (përdorimi i dy alfabeteve të ndryshme).

Një rast identik me atë të shqipes na jep historia e drejtshkrimit të spanjishtes. Spanjollët kanë pasur deri vonë në alfabetin e tyre tre dyshkronjësha: <RR>, <LL> dhe <CH>. Mirëpo, më 4 nëntor 2010 Akademia Mbretërore e Spanjës vendosi heqjen përfundimtare të dyshkronjëshave nga alfabeti spanjoll. Ky vendim u zbatua jo vetëm në Spanjë, por në të gjitha shtetet hispanofone të Amerikës Latine dhe kudo në botë. Duke vepruar kështu, Akademia Mbretërore e Spanjës rregulloi një «defekt» të alfabetit spanjoll duke lënë në të vetëm grafemat e thjeshta.

Në Evropë dhe jashtë saj ka mjaft gjuhë që përdorin dyshkronjësha, por nuk i përfshijnë në listën e alfabeteve të tyre janë. Për shembull:

Anglishtja me dyshkronjëshat <ai, au, aw, ay, ea, eu, cc, cn, ct, dd, dg, ee, ew, ey, ie, oa, oe, oi, oo, ou, ow, oy, ue, ye, bd, ch, ck, ff, gg, gh, gm, kn, ph, sh, th, wh, ng, ph, pn, ps, pt, rh, rr, sh, th, wh, wr>; frëngjishtja me dyshkronjëshat <ai, aî, aû, an, ay, eî, eu, eû, il, în, oê, oi, oî, ou, oû, ui, ym, yn, ch, dj, ph, qu, rh, sç, si>; gjermanishtja me dyshkronjëshat (por edhe trishkronjëshat dhe katërshkronjëshat!!!) <ai, äu, ei, ee, au, eu, ie, oo, ui, ck, dt, pf, rh, sp, st, tz, >; greqishtja me dyshkronjëshat <αι, αυ, ει, ευ, ηυ, οι, ου, υι, γκ, γγ, μπ, ντ, τσ, τζ>; polonishtja me dyshkronjëshat <cz, dz, dź, dż, sz, rz, si>; portugalishtja me dyshkronjëshat <ãe, ãi, am, âm, an, ân, ão, em, ém, êm, en, én, ên, im, in, õe, om,on, ôn, ou, um, úm, un, ún, ch, nh, lh, qu, rr, sç, xs> ; norvegjishtja me dyshkronjëshat <aa, kj, øy, rn, sj, tj>; irlandishtja me dyshkronjëshat <ae, aí, ái, eá, éa, éi, eo, io,iu, iú, oí, ói, uí, úi, fh, mh>; islandishtja me dyshkronjëshat <au, hv>; finlandishtja me dyshkronjëshat <ii, yy>; italishtja me dyshkronjëshat <gl, gn, sc>; spanjishtja me dyshkronjëshat <cc, ch, ll, qu, rr>; hungarishtja me dyshkronjëshat <cs, cz, ly, ty>; madje edhe vjetnamishtja me dyshkronjëshat (dhe një trishkronjësh!) <ch, gh, gi, kh, ng, ngh, nh, ph, qu, th, tr> etj. etj.

Por ka edhe gjuhë që në alfabetet e tyre përdorin dyshkronjësha!!!

Ç’është e vërteta, ka edhe gjuhë që nëpër alfabetet e tyre kanë përfshirë dyshkronjësha. Këto gjuhë gjenden pak larg nga rrezja e përfshirjes kulturore të shqipes. Për shembull:

Gjuha jingpo numëron në alfabetin e saj 46 grafema, prej të cilave 19 dyshkronjësha dhe trishkronjësha: <hp, ht, ts, zh, chy, ch, sh, hk, ng, br, pr, hpr, gr, kr, hkr, by, py, hpy, my, gy, ky, hky, ny>; kiswahili numëron në alfabetin e saj 8 dyshkronjësha: <ch, ng, sh, dh, gh, th, nj, ny>; sekti manichean përdor një alfabet prej 23 shkronjash, ndër të cilat njëra është dyshkronjësh (<wj>); disa gjuhë të Guinesë (Senegal, Gambia, Mauritani, Guinea-Bissau, Sierra Leone, Liberia, Mali, Burkina Faso, Niger, Çad, Republika e Afrikës Qendrore, Nigeri) kanë në përbërjen e alfabeteve të tyre dyshkronjësha si: <aa, ii, bv, cr, mb, nd, ee, oo, ng, nj, ny, uu>; në alfabetin e përgjithshëm të gjuhëve të Kamerunit janë përfshirë dyshkronjëshat <bv, cr, dv, gv, hv, jr, lr, nr, sl, tf, vb, xf, zl, zr, ŋg, ŋk, ŋm>; në alfabetin popullor të latinizuar të gjuhës hmong përmbahen dyshkronjëshat <dl, hl, hm, hn, ml, nc, np, nq, nr, pl, qh, xy, >; alfabeti rom dhe alfabeti çeçen përmbajnë dyshkronjëshin <čh>; alfabeti seri përmban dyshkronjëshat <jö, xö>; alfabeti uzbek dhe ai filipinez përmbajnë dyshkronjëshin <ng> etj. etj.

Përfundimi?

Tani, pyetja shtrohet: Gjuha shqipe do të klasifikohet grafematikisht dhe kulturalisht me gjuhët në dukje ekzotike të Azisë dhe Afrikës, apo me gjuhët e Evropës?