ANALFABETË ME DIPLOMË

 nga 

Aristotel Spiro 

Mjaft miq të mi më ankohen shpesh se gjuha shqipe nuk i ndihmon kur duan të shprehen qartë, sidomos në ato raste kur duan të ndajnë kuptime që duket hapur se ndryshojnë nga njëri-tjetri. 

- Ja, p.sh., më thotë një ditë një miku im. – Tek ne e përdorin foljen «mësoj» edhe mësuesi, edhe nxënësi: «mësoj» thotë mësuesi, «mësoj» thotë edhe nxënësi. 

- Po, ke të drejtë, - i përgjigjem. – Ky është një problem që gjuhët e tjera nuk e kanë. Në anglisht mësuesi thotë «I teach» dhe nxënësi «I learn», në frëngjisht mësuesi thotë «J’enseigne» dhe nxënësi «J’apprends», në italisht mësuesi thotë «insegno» dhe nxënësi «imparo», në greqisht mësuesi thotë «διδάσκω» dhe nxënësi «μαθαίνω», në rusisht përkatësisht «Я учу» dhe «Я учусь», në bullgarisht «преподавам» dhe «се уча». Por në shqip përdoret e njëjta fjalë edhe në rastin kur ti merr njohuri edhe kur jep njohuri. 

- A nuk është varfëri kjo? – më pyet i zhgënjyer miku im.

- Jo! – kundërshtoj unë. – Sepse konteksti...

- Mirë, mirë – më ndërpret i pakënaqur miku im. – Kontekstin e përdorin edhe gjuhët e tjera, që më permende. Edhe shumëkuptimësinë e një fjale, apo poliseminë, siç i thoni ju gjuhëtarët. Por fjalën «mësoj» nuk mund ta përdorim për të thënë dy gjëra krejt të kundërta. Dhe, të lutem, mos m’u justifiko me kontekstin. Gjuhët e tjera përdorin dy fjalë të ndryshme për dy koncepte të ndryshme dhe nuk thërrasin për ndihmë kontekstin. Dhe mirë e kanë. Unë e dua konceptin të jetë i qartë para se ta ngjiz mendimin dhe ta formoj fjalinë.

- Por nuk është rasti i vetëm ky që më thua, vazhdoj unë. – Nëpër ca të folme në Shqipërinë e Mesme njerëzit përdorin urdhëroren «Qasu!» edhe në rastin kur duan t’i thonë «Eja!» edhe kur duan t’i thonë «Largohu!».

- As kjo nuk më pëlqen, - thotë miku im. – Por ky shembulli i dytë është punë e një zone, e disa fshatrave. Kam dëgjuar se nëpër ca fshatra të largët të Greqisë, Turqisë, Meksikës, njerëzit merren vesh midis tyre duke fishkëllyer. Po deshe ta jap edhe linkun. Por ne këtu flasim tani për një rast domethënës, ku gjuha shqipe largohet nga gjuhët e tjera. 

-  Në fakt, - i them, - nuk ka qenë kështu gjithmonë. Është e vërtetë që shqipja është larguar, sepse dikur edhe ajo përdorte fjalë të ndryshme, si gjuhët e tjera. Nxënësi përdorte fjalën «xâ» ose «nxë» dhe mësuesi fjalën «mpsonj».

- Ja! E shikon? – therret triumfalisht bashkëbiseduesi im. – Edhe ne e kemi pasur! Po pse nuk e kemi tani? Pse nuk e përdorim? Nxënësi të thotë «Unë nxë atë që më mëson mësuesi» dhe mësuesi të thotë «Unë mësoj dhe nxënësit e mi nxënë».  

- Ke të drejtë, - i them, - por nuk funksionon kështu. Nuk është gjithmonë logjika ajo që luan rol në komunikim. Janë edhe emocionet. Në fund të fundit kur njerëzit merren vesh, nuk ka rëndësi ç’fjalë përdorin.

- Patjetër ka rëndësi! – kundërshton miku im. Si s’ka rëndësi? 

- Në kuptimin që nuk shkaktohen keqkuptime, - sqaroj unë.

- Po, i dashur, por mua  nuk më mjafton kjo. Unë e dua edhe elegancën, edhe ngjyrën, edhe bukurinë edhe saktësinë. A mund të më thuash pse nxënësit nuk e përdorin më këtë fjalë? «Nxë» apo «xâ» është fjalë më e përshtatshme se «mësoj». 

- Në fakt, ka ndodhur një risistematizim kuptimor në shqip, - zhvilloj mendimin unë. – dhe kjo fjalë prapë diferencohet, se nxënësi tani thotë «mësoj», por mësuesi «jap mësim», «jap matematikë», «jap fizikë», «jap gjuhë»...

- Më dole prapë në shteg! Ky shpjegim yt me risistematizimin nuk më bind! Sepse vërtet mësuesi thotë «jap këtë apo atë lëndë», por edhe motra ime kur kishte sezon provimesh thoshte «dhashë matematikën», «dhashë gjuhën», «dhashë filozofinë»...

- Po, po. Por ka një ndryshim të vogël. Mësuesi përdor trajtën e pashquar dhe nxënësi apo studenti trajtën e shquar.

Miku im më sheh drejt në sy me një nëntekst mosbesues deri ironik. «Vërtet i beson këto që thua?», duket sikur më thotë. 

- Mirë do të ishte të ruhej ky dallim fjalësh e kuptimesh, - shpjegoj. – Por gjuhëtarët nuk kanë shumë gjëra në dorë. Ata janë shfaqur mijëra vjet pasi gjuhët janë folur. Kështu që përgjegjës për ndryshimet në gjuhë janë vetë përdoruesit e gjuhës, folësit e saj. 

- Atë dua të them edhe unë! Se jemi një shoqëri që nuk kemi respekt për gjuhën. Që e përdorim atë pa u menduar saktë. Se ti më thua se në fillim shqiptarët përdornin dy fjalë të ndryshme «nxë» dhe «mësoj», por pastaj nxënësi, pa pritur të kishte nxënë gjithë dijet, konsideroi se ishte i «mësuar» dhe nisi të mësonte edhe ai ashtu si «mësuesi» i tij. Dhe punët u ngatërruan disi nga kjo ecejake kuptimore fjalësh. Kjo për mua përmban një lloj simbolike. Tregon se çfarë shoqërie jemi. Që nxënësi mund të bëhet mësues pa nxënë dhe t’i thotë mësuesit të vet që: «Ti rri aty, sepse, ashtu sikundër ti mëson, edhe unë mësoj, kështu që mua më takon ai vendi yt, se jam më i ri se ty, unë jam e ardhmja e ti je i mbaruar». 

- Është e vërtetë se gjuha pasqyron mendësinë e një shoqërie, mënyrën e saj të të menduarit. Por a nuk të duket pak e guximshme që të nxjerrësh përfundime të tilla vetëm nga një fakt gjuhësor? 

- Aspak, i nderuari gjuhëtari im, - ma kthen bashkëbiseduesi. – sepse në këto përfundime mund të arrish edhe pa ndihmën e gjuhës. A nuk e sheh sot se çfarë diplomash japin shkollat tona? Kaq pak njohuri marrin sa të duket se ke të bësh me analfabetë me patentë. Po pse ndodh kjo? Sepse mësuesi është bërë mësues pa u kompletuar ende si nxënës. Sepse mëson, jep mësim, një lëndë pa e nxënë. Jep mësimin (e shikon që edhe pikërisht në këtë moment gjuha më pengon të them saktë atë që dua sipas mënyrës sime?) jep, pra, mësimin e një lënde  E nxënësit i duket se është bërë mësues, edhe pse nuk ka nxënë asgjë. E në gjithë këtë histori, të humbur dalin ata mësues vërtet të zotë – sepse nuk është e vërtetë që nuk ka mësues të mirë -, të cilët nxënësit e mësuar me paditurinë që ofrojnë diplomat bachelor, mastera të falura në mënyrë të dyshimtë nga komisione mësuesish e profesorësh të korruptuar e të paditur i kanë mënjanuar si të padëshiruar. Se të gjithë e dinë tashmë që diploma doktorësh e profesorësh i mbajnë njerëz që nuk dinë mirë as drejtshkrimin e shqipes e që s’dinë të përdorin as përemrat pronorë. 

- Shiko, nuk është gjendja kaq e keqe, - i them unë. – ndoshta përgjithëson disa raste jo të mira. 

- E shoh që je i tronditur, - ma kthen. - Por gjendja është edhe më e keqe nga ç’mendon. Për ta shpjeguar me termat e tu, tani është kryer një risistematizim vlerash, ku padituria është bërë sistem, është bërë pushtet, që prodhon pará dhe riprodhon padituri. Ndërsa dituria, pas risistematizimit të vlerave, ka mbetur jashtë sistemit, ose në rastin më të mirë e pengon sistemin duke u penguar dhe duke u rrezikuar njëkohësisht prej tij. 

Pas kësaj ra një heshtje e shkurtër. 

Mendoja në ishte aq e dobishme shkenca ime e gjuhësisë përshkruese, që arrinte të siguronte pafajësinë para gjithë atyre mëkateve shoqërore që miku im me atë intuitën e vet të mprehtë arrinte të kuptonte më shumë gjëra se unë që ndodhnin në kontekstin kuptimësues e shkuptimësues të të mësuarit e të të nxënit. 

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”

MOÇALI I INFLACIONIT INTELEKTUAL

Nga 

Aristotel Spiro

Kohët e fundit po bëhet shumë zhurmë për një emision mbi Dropullin të një gazetari të një medieje qendrore të Shqipërisë. Nuk e kam parë këtë emision, sepse nuk kam TV në shtëpinë time (edhe pse paguaj taksën e televizionit!). Megjithatë nga reagimet dhe polemikat në rrjetet elektronike shoqërore arrita të kuptoj se bëhet fjalë për përpjekjen e gazetarit mediatik për t’u prononcuar rreth karakterit origjinar kombëtar të zonës së minoritetit grek në Shqipërinë e Jugut. Kjo përpjekje, me sa kuptoj, ka një karakteristikë të veçantë, sepse mëton të vishet edhe me petkun shkencor, gjë që konfirmohet me praninë e dy studiuesve të njohur në botën akademike shqiptare. 

Nuk kam qëllim t’i bashkohem kësaj polemike. Kjo do të kërkonte që të shikoja më parë emisionin e caktuar, gjë që nuk do ta bëj. Kam parë në të kaluarën e afërt 2-3 emisione të tilla dhe kam provuar një ndjesi përdhunimi shpirtëror, të cilën nuk dua ta përjetoj përsëri. Gjithsesi, çka shkruaj vijimisht i referohet drejtpërdrejt jo vetë atij emisioni, por retorikës së prodhuar prej tij. Dhe kjo ka të bëjë kryesisht me dy dukuri shumë shqetësuese që ndodhin sot në hapësirën shqiptare:

1) Një klimë moçalore ka përfshirë sot medien në përgjithësi, që ushqen përditë një opinion publik të thyeshëm përballë dezinformimit dhe manipulimit. Kriza e thellë që përjeton media e printuar e ka bërë atë të afrohet më pranë medies elektronike, ku shtypi serioz gjendet ngjitur e ngjitur me lloj-lloj plehurishtesh e batakçinjsh internetikë. Banaliteti trondit më shumë se vlera, sharja më shumë se gjesti i mirësjelljes,  dhuna më shumë se rregulli. Lajm i mirë konsiderohet tashmë vrasja, vjedhja, mbjellja e drogës. Artikull i mirë konsiderohet ai që «zbulon» se shqiptarët janë populli më i lashtë në Ballkan e në Evropë, gjuha shqipe është nëna e gjithë gjuhëve të tjera të botës, gjithë popujt e gjuhët fqinje janë bastardë, ndërsa Evropa (dhe Amerika, sipas rastit) na e kanë me të hedhur e nuk janë të sinqertë me ne (!). Gazetari merr rolin e shkencëtarit duke u shndërruar në një diciturë arbitare të një imazhi të ndjeshëm. Në këtë mënyrë i hapet udha gënjeshtrës, dezinformimit, manipulimit.  Në këtë mënyrë largohet vëmendja nga qasja e shëndetshme e problemeve. Bishat e urrejtjes sociale, gjinore, fetare, nacionale kërcejnë në skenën e një folklorizmi banal.  Shtypi i printuar, por edhe ai elektronik, për nevojat e mbijetesës, detyrohet të pijë të vjellat e tretura me aditivët e vetëmashtrimit, shpërndarë mjeshtërisht nëpër thashethemnajat e rrjeteve shoqërore. Nga ankthi i falimentimit, mediet «peshkojnë» lajmin nëpër postime a «cicërima» llogarish private a «zyrtare» individësh të njohur a të panjohur, të (vetë)shpallur artistë, opinionistë, intelektualë, gazetarë, historianë, shkencëtarë, role që shpesh ndërkëmbehen me lehtësinë më të madhe.  Në këtë kontekst, është shumë delikat vendi i shkencëtarit, i cili  ftohet të nyjëtojë ligjëratën e vet përpara një opinioni të papërgatitur e lehtësisht të përpunueshëm. Kjo situatë e bën ligjëratën e shkencëtarit të keqkuptueshme dhe pozicioni i tij zhvendoset nga trualli shkëmbor i shkencës serioze në moçalin gëlltitës të politikës banale.  

2) Dukuria tjetër shqetësuese ka të bëjë me birësimin e standardeve dhe etikës akademike të shkencave humane. Këtu ekziston një problem i madh: inflacioni intelektual dhe hiperbola e vlerave. Në këto 30 vjet të sistemit politik demokratik është krijuar një armatë e madhe të diplomuarish, doktorësh, profesorësh të cilët riciklojnë një ligjëratë të dyshimtë akademike, të karakterizuar herë nga plagjiarizmi, herë nga fantazia e shfrenuar dhe herë nga thjeshtëzimi i tepruar  deri në ofendim. Për fat të keq, shkencëtarët seriozë po kthehen gjithnjë e më shumë në një minoritet, ndërsa mjedisi shoqëror, politik, rreth tyre, që përbën edhe objektin dhe burimin e të dhënave të studimeve të tyre, po shndërrohet në një vorbull çorientuese e mbytëse. Është shqetësuese të shohësh të mbrohen doktorata plagjiatura me dijeninë e udhëheqësve, por edhe të komisioneve të vlerësimit. Është skandaloze të mos veprohet nga drejtësia (cila drejtësi, do të pyeste dikush) kur ka akuza publike se janë dhënë tituj doktorature pa paraqitur fare punime. Është shumë shqetësuese kur nga organet drejtuese akademike nuk ka qoftë edhe një prononcim publik kundër plagjiarizmit, por u rekomandohet të dëmtuarve që ta ndjekin çështjen – çdo çështje! - në rrugë gjyqësore, sikur kjo të ishte punë individësh (!). Është shumë shqetësuese kur në tubime akademike krahas studiuesve të afirmuar e seriozë, sheh të ngjiten në foltore aventurierë e kontrabandistë të shkencës, që, me të mbaruar leximin e paçavureve të tyre plagjiariste, vrapojnë nëpër sekretari për të marrë certifikatën përkatëse, e cila do t’i shtohet dosjes, që do t’i çojë drejt marrjes së një titulli shkencor - dhe të një rroge shtesë - të pamerituar. Është shumë shqetësuese të shohësh se si shteti – cili shtet, do të pyeste dikush! – ka lënë në mëshirë të fatit arsimin shtetëror dhe shkollat shtetërore.

Për këtë arsye, është e pafalshme që shkencëtarët seriozë të bëhen pjesë e një spektakli mediatik dhe të vihen në rolin e gladiatorëve duke shqyer njëri-tjetrin me argumente të diskutueshme. Është komprometuese kur një artist paraqitet si specialist i sportit, një sportist si specialist i modës, një gjuhëtar si specialist i historisë dhe një historian si specialist i gjuhës. Po aq komprometuese është kur një morfolog paraqitet si leksikolog, një sintaksolog si etimolog, një foneticien si pragmatolog etj. etj.

Në këtë situatë shkencëtarët seriozë janë sot heronjtë e vërtetë. Janë të tillë sepse kanë kurajon të punojnë në heshtje dhe në kushte ekonomike të disfavorshme për të arritur të vërtetën shkencore. Këta shkencëtarë nuk gjunjëzohen para zhurmës së medieve, as nga projektorët verbues të publicitetit të sponsorizuar nga manjatët.

Para studiuesve të shkencave humane, historianëve, gjuhëtarëve, arkeologëve, sociologëve, psikologëve, politologëve etj. dalin probleme etike që lidhen drejtpërdrejt me besueshmërinë e ligjëratës së tyre akademike. A do të jenë në gjendje të nyjëtojnë mendimet e tyre bazuar në kritere shkencore apo do të kthehen në suplemente të politikës së ditës dhe të psikozave të sëmura shoqërore e nacionale?

Këtu shtrohet edhe një çështje tjetër e karakterit etik shkencor: A ka të drejtë studiuesi të ketë një opinion politik? A i lejohet studiuesit të shprehet për politikën? Përgjigjja ime është se ai/ajo ka të drejtë. Por do të ishte gabim po ta shprehja thjesht kështu, pa emfazën e duhur. Jo vetëm që ka të drejtë, por edhe duhet të merret. Veçse, këtu duhet bërë një vërejtje thelbësore: Udhërrëfyesi i tij nuk duhet të jetë politika, por të jetë shkencëtari. Udhërrëfyesi i tij nuk mund të jetë gazetari, por ai t’i ndriçojë rrugën gazetarit! Qëllimi i studiuesit të vërtetë, ashtu si qëllimi i gjithë njerëzve që mendojnë në mënyrë të shëndetshme,  duhet të jetë një botë ku njerëzit të jetojnë në miqësi e harmoni me njëri-tjetrin. Pishtari i tij duhet të jetë e vërteta. 

Por e vërteta ndryshon kur lëviz nga njëri kontekst në tjetrin. Prandaj, është shumë trishtuese kur manipulohet me dokumente e fakte dhe nyjëtohet një ligjëratë akademike para një publiku krejt të papërgatitur e të paspecializuar dhe shpeshherë skajërisht të paragjykuar.

Një ligjëratë e tillë nuk është më akademike, por është papastërtisht politike. Ligjërata të tilla, edhe pse mund të justifikohen me padrejtësitë historike, që në Ballkan janë të shumta, burojnë nga mendësi përjashtuese dhe kanë si synim mohimin e të drejtave të kategorive të caktuara të popullsisë, qofshin këto kombëtare, gjinore a fetare. Por këto mendësi janë trualli më i përshtatshëm që çon drejt fashistizimit shoqëror e politik të jetës.

Për këtë arsye unë e hedh poshtë këtë mendësi dhe nuk i bashkohem një diskutimi të tillë. 

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”

XHA ...IDHI

XHA ...IDHI

nga 

Aristotel Spiro 

Njeriu dëgjon lloj-lloj bisedash kur ndodhet në një hapësirë publike, atje ku zot është askushi dhe ka vend për të gjithë. Biseda me tema nga më të larmishmet, që nga ndeshja e djeshme e futbollit, lëvizjet taktike më të fundit të opozitës, drejtimet e kulinarisë vegjetariane, dietat e dobësimit e deri tek marrëdhëniet me vjehrrën e kunatat.

I ndodhur në mjedise të tilla, përpiqem të zgjoj instiktivisht intuitën time gjuhësore për të kuptuar përvojat ligjërimore të folësve: prejardhjen krahinore, shkollimin, udhëtimet, njohuritë për gjuhët e huaja...

Një situatë të ngjashme po ndiqja në një aeroport të Evropës duke pritur tek salla e daljes fluturimin për në Tiranë. Dy zonja energjike me veshje të hijshme, me syze dielli zhvendosur mbi flokë, po bisedonin tërë pasion. E kuptova menjëherë që njëra jetonte në Itali dhe tjetra në Greqi, sepse, jo vetëm që po diskutonin për politikat integruese të këtyre dy vendeve, por edhe melodika e frazës së secilës ndryshonte. Në mes të breshërive intonative të emigrantes së Italisë dëgjova disa herë fjalën “xha”, ndërsa bashkëbiseduesja e saj emigrante në Greqi bënte ca lëvizje të lehta e të pashpresa koke, ngaqë dukej qartë se nuk arrinte të kuptonte disa fjalë.

- Italia e ka aprovuar xha ligjin e shtetësisë, - tha ndër të tjera “zonja e Italisë”.

Por “xha”-ja kaloi rrëshqanthi nga receptorët kuptimorë të zonjës “greke”, duke rënë nëpër vrimat e zeza semantike.

Pastaj biseda mori tjetër drejtim për nga problemet më vetjake dhe në kohën që bëhesha gati të mbaja një largësi më diskrete, pikërisht në atë moment dëgjova zonjën “greke” të thoshte atë që mund të quhej gjuhësisht “hakmarrja” e saj ligjërimore:

- Ari im e ka një vajzë ...idhi.
- Kush??? – reagoi instiktivisht “italiania”.
- Djali im, Ari, - tha “grekja” që nuk arrinte të kuptonte bashkëbiseduesen.

Tjetra nuk e zgjati më.

Në fakt, historia e vogël ishte krijuar tashmë pa dijeninë e dy zonjave. E për këtë shërbenin ato dy fjalë të vogla, njëra italisht e tjetra greqisht: “xha”-ja dhe ...“idhi”.

Janë ato dy fjalë të vogla, por që ia vënë kapakun kohor një veprimi të së shkuarës, duke e vendosur në një largësi gati arkivuese veprimin.

L’ ho già fatto = E kam bërë xha...

Το έχω δοκιμάσει ήδη = E kam provuar idhi...

Cili është ai shkak që “xha”-ja dhe “idhi” ngulen në mendjen e atyre folësve dhe nyjëtohet me aq siguri? Dhe si shpjegohet ndjenja e një lehtësie çliruese me të thënë këto fjalë? Mos është kënaqësia e një triumfi vetëklasifikues shoqëror nëpërmjet të folurit apo thjesht kënaqësia shpirtërore e të shpëtuarit nga makthi i moskuptimit?

Mund të jenë të gjitha këto ose asgjë. Por është e sigurt se jeta e tyre nëpër mjediset e huaja folëse u ka zhvilluar disa sjellje e mënyra të reja të menduari që gjuhësisht shprehen vetëm në gjuhët vendase e nuk ndryshojnë, sado që të lëvizin në shtete me gjuhë të tjera, qoftë edhe në dheun mëmë, në Shqipëri.

Janë këto fjalë që bëhen pjesë përshkruese e instikteve tona të kushtëzuara, por të nyjëtuara në mjediset folëse të Shqipërisë, Kosovës e Maqedonisë Veriore, fitojnë pak nga pak edhe një vlerë klasifikuese të statusit të mëtuar shoqëror të përdoruesve. Ashtu si marka më e re e një celulari të zgjuar.

Kjo nuk është një dukuri e re. Të ndodhur mes gjuhësh të tjera, të mëdha e të vogla, shqiptarëve u është dashur të flasin vazhdimisht edhe një gjuhë tjetër veç gjuhës së tyre. E bashkë me gjuhët, kur ktheheshin në atdhe, sillnin me vete edhe ato fjalë më të shpeshta që dëgjonin e përdornin nëpër viset e mërgimit: fjalë italisht, greqisht, serbisht etj. Të kënaqur për epërsinë ekonomike dhe shoqërore siguruar nga përvoja mërguese, këto fjalë i përdornin edhe si një mjet imponimi të statusit të tyre të mëtuar. Nënteksti ishte i qartë: ne i përkasim kulturalisht një rangu më të lartë.

Përdorimi snob i fjalës “xha” (it. già) është i njohur që prej fillimeve të shekullit të kaluar. E fshikullon në një vjershë të vetën Luigj Gurakuqi:

Ma jena già mërzit; ktu as dreqi s’rri;
   hala jan’ rozzi ed empi;
nder vende tjera kem, la Dieu merci,
   shum qefe e passatempi.

Vjersha e L. Gurakuqit duket sikur është shkruar dje, kaq shumë i përshtatet realitetit të sotëm shqiptar. Ajo u referohet edhe nënteksteve shoqërore të përdorimit të qëllimshëm të fjalëve të huaja, por shpreh edhe qëndrimin mospajtues të autorit, i cili jep sugjerime dhe kritere për përdorimin e fjalëve të huaja. Ia vlen që të citojmë si përmbyllje 5-6 strofa të tjera të kësaj vjershe: 

S’po flasim per buon giorno e buna sera,
   kto fjalë i ndijmë pa da:
do m’u përshndetë thonë tash deri kali imera,
   guttmorgen herren disa.

Pra ju, shqiptar’t e ri pade m’diftoni
   ku e zut ket far’ njerziet
qi mbaheni si t’ardhun nga Londoni,
   prej Francës o prej Austriet?

Kjetë ndoshta der n’Triesht’ o n’Dobrovnik,
   der n’Vjenë o der n’Trebinë,
o shkuet n’Ismir, n’Paris o n’Venedik,
   o der n’t’ vorfnën Cetinë

e meiherë ndrruet, meiherë filluet me thanë
   që na s’kemi njerzi;
qi s’nderojmë gratë, që dorën s’dijnë me e dhanë,
   që s’dijmë me ndejë n’shoqni!

Une pra kam sa dit qi rri n’dhe t’huej
   e s’mundem me e zanë besë
qi t’jenë njerzi kto punë; qi i thrras, n’gjuhë tuej;
   afectée politesse.

T’kqyrim, gjithsa mendohna, për Atdhe,
   mos m’e marrue Shqipninë;
t’marrim prej tjerve çka t’jenë mirë për ne
   e t’lamë m’njen’ anë teprinë. 

L. Gurakuqi, pra, nuk është mohues ndaj kulturave të huaja. Përkundrazi, është pranues ndaj çdo elementi të domosdoshëm, por gjithmonë duke ruajtur dinjitetin.

Sot XHA-ja tenton të bëhet shënuese e një sjelljeje intelektualiste snobuese jo vetëm ndër emigrantët, por bash në qendër të Tiranës, si element i një lloj mode ligjërimore të kafeve të Bllokut. Nga kjo pikëpamje kjo fjalë italiane mund të ndihet më me fat se IDHI grek, që kufizohet vetëm ndër emigrantët që jetojnë në Greqi.

Pas epokës së palavdishme të purizmit gjuhësor, që u nxit nga laboratorët anakronikë institucionalë të Shqipërisë socialiste, kjo prirje e tanishme ndoshta vjen si një reagim ndaj saj.

Por shqipja e paska një fjalë që u përgjigjet si kuptimisht ashtu edhe funksionalisht xha-së italiane dhe idhi-t grek. Është e mirënjohura tashmë (ose tanimë) që mund të përdoren pa rrezikuar aspak pozitën sociale të çdokujt që flet shqip. Përkundrazi, mund të bëhej kjo një modë ligjërimore.

Pasojat dramatike të izolimit komunist lanë vrraga të thella në mendësinë e njerëzve deri në atë masë sa degramatikalizuan apo desemantizuan edhe disa nocione kohore, të lokalizueshme megjithatë andej-këtej nëpër dialekte e të folme (si, p.sh. tash, tash sa kohë etj.).

Për t’i shprehur këto nocione nuk ka nevojë të thërrasim për ndihmë fjalët e huaja, nëse përkatëset e tyre ekzistojnë tashmë në gjuhën shqipe. Mund të udhëtojmë të qetë drejt Tiranës, apo mund ta pimë kafen paqësisht në Bllok (dhe gjithkund) duke i lënë në vendin e tyre si xha-në ashtu edhe ... idhi-n.

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”

UNIVERSITET PRIVAT APO UNIVERSITET JOPUBLIK?

UNIVERSITET PRIVAT APO UNIVERSITET JOPUBLIK?¹

nga 

Aristotel Spiro

Ligji për reformën e arsimit të lartë përbën tashmë një dështim spektakolar. Ai nuk arriti të zgjidhë një nga problemet më të mprehta, që ka marrë trajtat e një epidemie vdekjeprurëse, siç është plagjiarizmi. 

Por ky ligj nuk arriti të na zgjidhë as problemet terminologjike të emërtimit të institucioneve të larta të vendit. Një mori e paparë dhe e padëgjuar emërtimesh me bishta përcaktorësh që përshkruajnë shkolla të larta jopublike ose private ngulmojnë të zënë vendin e tyre në semiologjinë e përditshme të jetës sonë. Kërkojnë një kënd sigurie sado të vogël në ndërgjegjen e bombarduar të shoqërisë së sotme shqiptare.

Një shpurë e çrregullt zengjinësh të rinj të etur e të uritur, të dehur nga era e lirisë, iu futën secili me mënyrën e vet krijimit të një rrëfenje pasurimi të pandalshëm. Duke kapërcyer me të shpejtë dallime shoqërore e kulturore e duke ngushtuar hendeqe etike, me prakticitetin e tyre neutralizues, nuk patën kohë të mendojnë për çikërrima detajesh semiologjike.

Kështu hyri në jetën tonë të përditshme universiteti privat dhe shkolla jopublike. Kaq e thjeshtë. Në tapetin e trashë të arsimit privat po parakalojnë tashmë me të njëjtin shkëlqim dy tipa pronarësh të rinj: profesori i dikurshëm me tituj e grada dhe ish-trafikanti investitor.  

Janë këta që përcaktojnë estetikën e re të së ardhmes. Janë këta që sjellin risitë, sfidues të çdo trashëgimie të pranuar a të dyshuar, rrëzues vlerash e jovlerash, krijues standardesh kryeneçe, propozues sjelljesh të pastandardizueshme, "farkëtuar" në ideologjinë e mohimit të së vjetrës.

Janë këta një gjedhe e re shoqërore, përhapur e shtrirë në çdo ind e qelizë të vendit, në çdo zyrë e skutë administrate, në skaj e në qendër, në rrënjë e degë e në majë.

Janë këta fatosët e një drejtshkrimi të ri, të një standardi të ri, përshtatur shprehive të tyre lëruar kafeneve e pijetoreve, nën tymin e duhanit, shijes së drogës, avullit të rakisë e aromës së qofteve.

Ata kanë leksikun e tyre: Flasin me fjalë karakteristike: *ekipi jon, *shteti jon, *fakulteti jon, *universiteti jon, *Europa, *europian, *dixhital, detyrimisht me a të mbyllur (me *Tirona e *gjona) etj. etj.

E këtu hyn edhe terminologjia, tashmë e rrënjosur në ndërgjegjen e deformuar të këtij shteti e kësaj shoqërie: shkollë private, shkollë jopublike, që me mohimin e bartur fajësojnë a përulin prestigjin e shkollës publike (në mënyrë gati provokuese të një asociacioni negativ me shtëpitë publike).

Atëherë pse duhet ta përdorë detyrimisht një institucion arsimor përcaktorin “privat” apo më keq “jopublik”? Për ta vlerësuar apo denigruar? Apo për t’ia kundërvënë institucionit arsimor publik?

Ne jemi dëshmitarë që vetë shteti, drejtuesit e tij bëhen shkatërruesit e parë të çdo vlere shtetërore në arsim. Janë ata që e kanë ulur nivelin e profesoratit, për ta çuar në nivelin e shkollave dhe universiteteve private / jopublike, në mënyrë që këto të fundit ta kenë më të lehtë për ta konkurruar arsimin shtetëror. Sa më të ulëta standardet, aq më e lehtë është puna e tyre. Aq më e fortë është kërkesa e tyre që të marrin pjesë nga e mira shoqërore: vende pune në administratën shtetërore, pikërisht ata që kanë zgjedhur anën e kundërt të barrikadës arsimore. Dhe kështu nis pazari i madh. Shteti, në emër të një gjoja barazie shansesh (çfarë ironie!) subvencionon institucionet private duke skalitur rrasën e varrit të arsimit shtetëror.

Një shtet serioz, që mendon për qytetarët e vet, që ndjek një politikë në interes të shtetasve të vet, një politikë kombëtare, atëherë interesohet, mbështet e fuqizon institucionet arsimore shtetërore, ndërsa njëkohësisht vendos rregulla të forta funksionimi për universitetet private.

Tirana dhe Shqipëria kanë më shumë universitete private se kioska kinkalerie e pijesh freskuese!

Shteti duhet të mbrojë me vendosmëri arsimin shtetëror!

Shteti duhet të vendosë një kontroll të rreptë mbi institucionet e larta arsimore private. E kam thënë edhe herë tjetër (e për këtë jam shumë i bindur): Nëse duam të kemi një shtet serioz, nëse vërtet na intereson të shkojmë përpara, në sektorin shtetëror duhet njohur diploma vetëm e universiteteve shtetërore. Të diplomuarit nëpër universitetet private mund të punësohen vetëm në sektorin privat.

Tingëllon e vështirë për t’u pranuar? E megjithatë ky është çelësi që Shqipëria të gjejë dijinitetin e vet. Një arsim kombëtar i shëndetshëm e dinjitoz.

Ky duhet të jetë rregulli. Kjo quhet politikë kombëtare në arsim. Vend pune në shtet? Vetëm nëse ke diplomë shtetërore! Përndryshe, shteti kthehet në një instrument korrupsioni, një shkas për të rregulluar a sistemuar miqtë e farefisin e sidomos ata që ofrojnë topat e parave.

Por kështu merr fund edhe shteti edhe arsimi kombëtar!

Ka ardhur, në mos ka kaluar, koha për të bërë ndryshime të mëdha në arsim.

Është e domosdoshme një reformë e re, e vërtetë. Një reformë arsimore që të ndihmojë në zgjidhjen problemeve të shoqërisë sonë, të sotme e të ardhme, dhe jo skema të gatshme shkërbyese të sistemeve arsimore të huaja, që shërbejnë si justifikime të korrupsionit.

E kjo duhet filluar që në emërtimin e institucioneve arsimore:

Shkollë private apo jopublike? Universitet privat apo universitet jopublik?

As njëra as tjetra. Nuk mund të emërtohet një institucion veçanërisht nëpërmjet mohimit. Le të emërtohet thjesht “Universitet”.

Nëse bëhet fjalë për të marrë një përcaktor atëherë ai është Universiteti Shtetëror. Në kohën e lulëzimit të lloj-lloj universiteteve private, përdorimi i përcaktorit SHTETËROR do të funksionojë pozitivisht në disa drejtime: Do të njihet epërsia e tij ndaj universiteteve private, do të njihet angazhimi i shtetit në mbështetje të tij dhe ndarja e qartë e interesave të shtetit nga interesat e institucioneve arsimore private.

Kjo është praktika që ndiqet sot në botën e qytetëruar. Merrni shembullin e SHBA-ve apo të Federatës Ruse. Fjala “Shtetëtor” nuk mungon nga emërtimi zyrtar i universiteteve shtetërore. 

Por Shqipëria ka edhe një shembull shumë domethënës. Përcaktori “Shtetëror” u përfshi në emërtimin e universitetit të parë shqiptar më 1957 (Universiteti Shtetëror i Tiranës), në një kohë kur asnjë institucion arsimor privat nuk ekzistonte në vend dhe nuk ishte aspak nevoja e ndonjë dallimi nëpërmjet përdorimit të përcaktorit. Por emërtimi “Shtetëror” sugjeronte prestigjin e një institucioni kaq të rëndësishëm. Është pikërisht ky prestigj i munguar i universiteteve të sotme, të cilin duhet ta mëtojnë duke u nisur pikësëpari nga ky fakt semiologjik: përdorimi i domosdoshëm i fjalës “Shtetëror”! Universitetet shtetërore duhet ta përmbajnë domosdoshmërisht në emërtimin e tyre fjalën SHTETËROR.

Ndërsa universitetet e tjera le të emërtohet ashtu thjesht, "universitete" ose "shkolla të larta" a "kolegje universitare", pa përdorur përcaktorët “privat” ose “jopublik”, që shoqërimi i përfytyrimeve çon në paradigma tregtare e morale të dyshueshme.

¹ Botuar në gazetën "Dita", 28 shtator 2019 

© Gazeta "Dita"
© Aristotel Spiro 

NOLI NË RREZIK

NOLI NË RREZIK

Aristotel Spiro

Shumëkush e kupton lehtë që ky titull nuk është veçse perifrazim i një artikulli që vetë F. S. Noli pati botuar në gazetën “Kombi” më 1906 (shih Noli, Vepra 2, Tiranë 1988:120-122) duke iu referuar vënies në dyshim të Shekspirit nga disa shkrimtarë e studiues evropianë.

Për koincidencë e në të njëjtën mënyrë, sot po vihet në dyshim mjaftueshmëria e shqipërimeve të F. S. Nolit. Disa zëra kritikë, veshur madje me petkun e profesionalizmit, promovojnë idenë e ripërkthimit të veprave shekspiriane. Si ide në vetvete, ajo nuk përmban asgjë të palogjikshme, madje është plotësisht  e miratueshme, deri e duatrokitshme. Është një praktikë e njohur botërore dhe shqiptare që i njëjti autor “udhëton” drejt një gjuhe tjetër përmes disa versionesh përkthimore. Ka ndodhur që e njëjta vepër të përkthehet disa herë pothuaj njëkohësisht ose në kohë të ndryshme (khs. versionet përkthimore në shqip të poezive të A. S. Pushkinit apo J. V. Gëtes). Në bazë të kësaj përvoje, mund të thuhet që askurrë në të kaluarën nuk ka pasur ndonjë pengesë për të përkthyer apo ripërkthyer Shekspirin apo autorë të huaj të “përkthyeshëm” (termi të “përkthyeshëm” u referohet kushteve receptive, letrare, estetike, ideologjike, që mundësojnë leximin e një vepre të huaj). Megjithë lëvdatat e lexuesve e të kritikës, pas përkthimit të F. S. Nolit, “Rubairat” e O. Khajamit njohën edhe përkthime të tjera, si p.sh. nga Hafiz Ali Korça apo Sejfulla Malëshova, ndërsa janë botuar edhe disa versione shqip të “Soneteve” të Shekspirit (nga Çezar Kurti, Napoleon Tasi, Kristaq Traja, Vedat Kokona etj.).

F. S. Noli zbatoi një filozofi përkthimore të përshtatshmërisë gjuhësore dhe kulturore dhe krijoi një model përkthimi receptiv të quajtur “shqipërim”. Drejtësinë e tyre e shfajësoi koha, por edhe praktika përkthyese që vijoi. Ekzistenca e modelit përkthimor provohet bindshëm me përkthimin shqip të romanit “Don Kishoti i Mançës”, vëllimin e parë të të cilit e përktheu F. S. Noli. Vëllimi i dytë u përkthye vite më vonë nga Petro Zheji, duke ndjekur të njëjtën strategji përkthimi, “shqipërimin”. Rrugën e F. S. Nolit e ndoqën edhe shumë përkthyes të tjerë shqiptarë, të cilët përshtatën në shqip gjuhësisht e kulturalisht vepra e kryevepra të letërsisë botërore (Skënder Luarasi, Vexhi Buharaja, Sotir Caci, Misto Treska, Vedat Kokona, Klio Evangjeli, Sotir Papahristo, Bujar Doko, Jorgo Bllaci, Shpëtim Çuçka etj. etj.). Pa këto përkthime nga gjuha e huaj në shqip dhe nga gjuha shqipe në gjuhë të huaja (ku duhen përmendur përkthyes si Holger Pedersen, Maximiliam Lambertz, me përkthimin e mjaft përrallave shqiptare, si dhe Jusuf Vrioni, Robert Elsie etj. me letërsi të kultivuar, por edhe folklorike, letërsia shqipe do të kishte mbetur e izoluar.

A mund të thuhet se F. S. Noli e teproi me shqipërimin e skajshëm? Nga pozicioni komod i distancës kohore që na ndan është mjaft e lehtë që t’i përgjigjemi kësaj pyetjeje me skepticizëm. Por nëse kemi parasysh kohën në të cilën ai përktheu, nivelin kulturor të lexuesve, si dhe shkallën e zhvillimit të gjuhës shqipe dhe kulturës shqiptare në përgjithësi, atëherë përzgjedhjet e F. S. Nolit duken të shfajësueshme.

Gjuha në të cilën ai përktheu garantonte përcjelljen e kuptueshme të mesazheve artistike, por edhe arritjen e disa qëllimeve ideologjike të përkthyesit. Sot na ndan një largësi mjaft e madhe nga koha kur këto vepra kanë hyrë në gjuhën shqipe. Qysh atëherë e deri më sot ato shihen si pjesë e kulturës shqiptare dhe janë argument i përfshirjes së kësaj letërsie në polisistemin letrar e kulturor botëror. 

Në këtë kuptim, dramat apo vargjet shekspiriane dhe në përgjithësi tekstet letrare të përkthyera prej F. S. Nolit marrin një rëndësi historike për dy arsye: 

1) Janë dëshmi e bazës së një tradite të gjatë përkthimore. 

2) Karakteri arkaizues i gjuhës së vërejtur në to kthehet në një vlerë, nëse kihet parasysh që anglishtja e sotme nuk është më ajo e shekullit XVII dhe vetë lexuesi i sotëm anglez / britanik / anglishtfolës vendos një raport të ngjashëm gjuhësor me gjuhën e Shekspirit, ashtu si lexuesi shqiptar me gjuhën e F. S. Nolit. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për përkthimet e veprave të tjera.

Pyetjes nëse duhet ripërkthyer Shekspiri, i përgjigjemi me mirëseardhje dhe pa paragjykime. Por nëse shqetësimi i ripërkthimit sugjeron pamjaftueshmëri përkthimore të F. S. Nolit, e hedhim heshtazi poshtë si të papranueshëm, pa brerjen më të vogël të ndërgjegjes. Ka dy argumente në lidhje me këtë: 1) Mungon alibia e pengesave objektive për një përpjekje ripërkthimi. 2) Një pjesë e mirë e veprave shekspiriane kanë mbetur ende të papërkthyera në shqip.

Kjo e vendos problemin mbi një bazë të re. Përkthimet (apo shqipërimet) e F. S. Nolit shihen si një prani fatlume e një pjese të thesarit letrar botëror, e cila duhet pasuruar me vepra të tjera. Për këtë kërkohen, më shumë sesa propozime sensacionale, përkthyes të zotë, që të njohin mirë gjuhët e huaja, të njohin thellë gjuhën shqipe, të jenë punëtorë të palodhur e modestë, të kenë një kulturë të gjerë dhe dashuri për profesionin e përkthyesit. Disa zëra thonë se duhen vënë pará në dispozicion. Pa nënvleftësuar rëndësinë e anës financiare, e themi me vetëdije të plotë se, nëse nuk përmbushen parakushtet e sipërpërmendura, sado pará të vihen në dispozicion, ato nuk mund të gjenerojnë aq energji intelektuale, sa të përftohen përkthime të nivelit të lartë.  

Në këto kohë të vështira, ku inflacioni i vlerave është një gjë jo aq e rrallë, në mungesë të një kritike konstante, që konceptualizon jetën letrare dhe bën vlerësimin e produktit origjinal e përkthimor të vendit, ngritja e një problemi ripërkthyeshmërie me referenca ndaj F. S. Nolit vjen si një barkë shpëtimi. Në të vërtetë, nuk është Noli në rrezik, por vetë kritika e përkthimit, e cila, pa u ngjizur ende mirë, shkon në drejtim të gabuar.

Shënim:
Ky shkrim është botuar për herë të parë në gazetën "Shekulli", 18.06.2012, Viti XVI, Nr. 3706

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”

NË GIJOTINËN E SHTYPSHKRONJAVE

Nga Aristotel Spiro

Përkthimi i veprës kthehet në një fakt jo vetëm filologjik, por edhe kulturor, pasi unikaliteti i shprehjes artistike, që nënkupton çdo vepër letrare brenda ndërtekstualitetit të saj në letërsinë dhënëse, duhet shndërruar në pjesë të sistemit letrar të gjuhës dhe letërsisë marrëse, e cila me këtë rast e zgjeron sistemin e saj shenjor. 
Pjesë e këtij sistemi janë edhe njësitë e vogla përkthimore, të cilat formulon përkthyesi me intuitën dhe kompetencën e tij gjuhësore, kulturore, përkthyese. 
Këto njësi më të vogla bëhen objekt rishikimi e kritike i stafit botues, të cilët luajnë rolin e përkthyesve potencialë dhe të lexuesve në mjedisin e ri gjuhësor të tekstit. 
Një parim që shpeshherë harrohet nga mjaft shtëpi botuese në Shqipëri, me emër e pa emër, që, të dalldisura nga marramendja e konkurrencës, flijojnë emra të mëdhenj në gijotinën e shtypshkronjave. 

Për më tepër shkoni këtu/këtu. 

PARIMI MORFOLOGJIK I DREJTSHKRIMIT SHQIP NUK EKZISTON

PARIMI MORFOLOGJIK I DREJTSHKRIMIT SHQIP NUK EKZISTON

nga

 

Aristotel Spiro

Në parathënien e «Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe» (1973) ka një formulim shumë problematik: 

«Krahas parimit fonetik, drejtshkrimi i njësuar i shqipes mbështetet gjerësisht edhe në parimin morfologjik, i cili kërkon që fjalët dhe pjesët e tyre përbërëse të sistemit trajtëformues e fjalëformues të shkruhen njësoj, pavarësisht nga ndryshimet tingullore të shkaktuara prej ligjeve fonetike që veprojnë sot në gjuhën tonë. Parimi morfologjik zbatohet kryesisht në ato raste, kur zbatimi i veçuar i parimit fonetik do të çonte në errësimin a në prishjen e strukturës morfologjike e fjalëformuese të fjalëve; ai ndihmon kështu për ta ruajtur sa më të qartë në shkrim këtë strukturë, si edhe njësinë e trajtave». 

Nga ky formulim ndikohen edhe formulimet e tjera për karakterin fonetik dhe historik të drejtshkrimit të gjuhës shqipe.

Në lidhje me drejtshkrimin shqip, prej kohësh kam shprehur mendimin se formulimi i parimeve të zbatuara në të është i gabuar (Spiro 2008) dhe ka nevojë për t’u ndrequr.

Thuhet se parimi kryesor i drejtshkrimit shqip është «parimi fonetik». Duke u rezervuar përkohësisht për saktësinë e këtij formulimi, kam vërejtur se paqartësitë dhe keqkuptimet u mundësuan nga pranimi i një parimi, i cili pagëzohet si «morfologjik».

Por cilat janë arsyet që në një sistem shkrimor, ku pasqyrohen lidhjet e sistemit fonematik / fonologjik të thirret në ndihmë morfologjia? Asnjë arsye nuk mund të gjendet, përveç nëse drejtshkrimi kundrohet vetëm nga perspektiva gramatikore pa marrë parasysh  marrëdhëniet fonemë : grafemë. Nëse marrëdhënia fonemë : grafemë nuk ndihmon për të lexuar fjalën, atëherë mund të bëhej fjalë për parim «morfologjik».

Ka gjuhë si anglishtja, me një shkrim e drejtshkrim relativisht të hershëm, në të cilën homografet nuk u përgjigjen detyrimisht homofoneve (read dhe read, found dhe found) (Lyons 1995: 91), sikundër ka homophone, që nuk u përgjigjen homografeve. Në mjaft raste fjalëformimi këtu mbështetet drejtshkrimisht nga përsëritja e temës fjalëformuese, e cila megjithatë shqiptohet ndryshe në fjalën e prejardhur, p.sh. sign, signature. Për këto raste mund të thuhet se zbatohet kriteri morfologjik i drejtshkrimit. Mirëpo raste të tilla në shqip nuk konstatohen, prandaj nuk mund të flitet për ndonjë parim «morfologjik».

Kur diskutojmë për drejtshkrimin, marrim në shqyrtim mënyrën se si paraqitet simbolikisht e folura, pra, mënyrën se si fonemat regjistrohen me grafema. Nëse çka përshkruhet, interpretohet gjuhësisht edhe në pikëpamje morfologjike, kjo nuk përbën arsye për të kërkuar aty ndonjë parim «morfologjik».

Nëse pavarësisht nga ndryshimet morfologjike, domethënë nga realizimet allofonike të një foneme, përdoret e njëjta grafemë, kjo do thotë se zbatohet jo parimi fonetik, por parimi fonologjik.

Ky dallim themelor është ngatërruar që në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1972) dhe pasqyrohet në referatin kryesor të Kongresit (Kostallari 1973: 67, 68), në disa kumtesa (Domi 1973: 91, Dodi 1973: 123) si dhe në «Rregullat» e tij. Ai përsëritet rëndom  nëpër libra e doracakë të mëvonshëm (shih, p.sh. FESH 1985: 206, Samara 2000: 165, Dodi 2004: 250, Memushaj 2005: 124, FESH 2008: 522). Për hir të së vërtetës, duhet thënë se disa gjuhëtarë, pjesëmarrës në Kongresin e Drejtshkrimit e vunë në dyshim këtë formulim. B. Beci (1973: 155) tërhiqte vëmendjen se «parimi themelor i drejtshkrimit të shqipes është parimi fonematik», ndërsa F. Agalliu kritikonte si të absolutizuar thënien se «drejtshkrimi i shqipes bazohet kryesisht në parimin fonetik» (1973: 7), për të formuluar gjithsesi përfundimin e gabuar se «drejtshkrimi i sotëm i shqipes ashtu siç paraqitet në “Rregullat”, bazohet më tepër në parimin morfologjik dhe tradicional» (Agalliu 1973: 8).   

Por ky ngatërrim ndikon për keq nëpër diskutime, sepse duke mos interpretuar saktë lidhjet midis morfemave dhe grafemave, bëhen propozime të «çuditshme» e të pambështetura.

Bëhen propozime që mbështeten në realizimet fonetike të fjalëve, gjë që është e diskutueshme, pavarësisht nga shkalla e përgjithësimit ose jo të këtyre shqiptimeve.

Ndërhyrjet publike të gjuhëtarëve janë të domosdoshme, por duhen kryer me ndjenjë përgjegjësie dhe respekti për bashkësinë folëse, përndryshe diskutuesit do të fokusohen si «ngatërrestarë», që nuk dinë ç’kërkojnë. Folësit nuk dëshirojnë propozime të reja drejtshkrimore, të cilat dalin nga studioja e x apo y gjuhëtari, sado të motivuara qofshin ato. Për ta thënë «ortografikisht», folësit nuk kërkojnë fonologjizimin e allofoneve, por disiplinimin e tyre, për të siguruar normalitetin dhe nivelin e komunikimit.

Le të marrim, p.sh., rastin e ë-së fundore të shumë fjalëve në shqipe. Nëse do të merrej parasysh i ashtuquajturi parim fonetik, këto fjalë do të ishin shkruar pa ë, p.sh.: gjuh dhe jo gjuhë, grafem dhe jo grafemë, pun dhe jo punë, dit dhe jo ditë, gjalp dhe jo gjalpë, djath dhe jo djathë, të shkoj/vij dhe jo të shkojë/vijë etj. Prania e ë-së këtu si imazh fonetik dhe si simbol grafik mund të interpretohet edhe gramatikisht, por realizohet si një fakt fonetik në një fjalë e cila ka përbërje të caktuar fonematike dhe grafikisht shkruhet me grafemat përkatëse.

Në morfologji ndryshimet fonetike që lidhen me trajtat e ndryshueshme të fjalëve quhen morfo(fo)nologjike. Por drejtshkrimi i këtyre fjalëformave zbatohen në bazë të parimit fonologjik. Kur morfologjia e «njeh» karakterin fonologjik të pranisë së këtyre «tingujve»-fonema, atëherë si është e mundur që vetë drejtshkrimi të mos e përkufizojë këtë proces në lidhje me fonologjinë, domethënë me fonemat që pasqyron simbolikisht?

Evidentimi i strukturës morfologjike të fjalëve nëpërmjet drejtshkrimit është thjesht një  pasojë e veprimit të parimit fonologjik dhe jo arsye që mund të karakterizojë parimin drejtshkrimor. Përdorimi i termit «parim morfologjik» e ngushton padrejtësisht rrethin e veprimit të tij duke u kufizuar tek rastet e lidhura me strukturën morfematike dhe duke lënë jashtë raste analoge, që nuk kanë të bëjnë me morfologjinë, siç është p.sh. rasti i drejtshkrimit të diftongjeve; tek studioj, sarandiot, mallakastriot, italian, shalian, infeksion, induksion, funksion  i-ja e prapashtesave  -io-, -iot, -ian, -ion shkruhet ashtu se interpretohet si fonemë /i/ dhe jo si fon [j]; grupet bashkëtingëllore mb, nd, ng, ngj shkruhen të paasimiluara (DGJSH 8), pavarësisht realizimit të tyre fonetik etj., por ky nuk mund të konsiderohet aspak si fakt morfologjik.  

Ngatërrimi i termave dhe moskuptimi i përmbajtjes së tyre ka mbajtur disa herë të mbërthyera diskutimet në mjediset «linguistike» shqiptare, si p.sh. me dilemën «legjendare»: Koçua apo Koçoja (ku parimi fonetik, i ngatërruar me parimin fonologjik, pengon të shohim se tek [u]-ja kemi realizimin fonetik të fonemës /o/).

Sqarimi teorik e praktik i koncepteve bëhet më i domosdoshëm sot, kur shihen përpjekje të shfajësueshme për rishikimin e drejtshkrimit.

Por pa sqaruar më parë se cilat janë parimet që e përshkojnë realisht drejtshkrimin e shqipes, çdo diskutim përkatës do të hiqet drejt një udhe pa krye dhe vendosmëria për të ofruar receta drejtshkrimore me ortograma fjalësh do t’i ngjante një aventure të pakëndshme.

Drejtshkrimi është një çështje sa teorike aq edhe praktike. Gjithsesi, në gjuhët me tradita të hershme shkrimore ai është vendosur si një zgjidhje praktike, duke analizuar faktet gjuhësore nëpërmjet përdorimit të arsyetimit logjik dhe ndjenjës gjuhësore.

Zgjidhjet praktike e kanë lënë në plan të dytë terminologjinë e përdorur, e cila, parë nga këndvështrimi i sotëm teorik, mund të duket e kritikueshme.

E njëjta gjë vlen edhe për drejtshkrimin e shqipes, i cili mund të konsiderohet shumë i ri në moshë. Parimi «një tingull – një shkronjë», i cili u zbatua në alfabetet e Kongresit të Manastirit (1908) ishte një zgjidhje praktike e domosdoshme.

Por sistemi shkrimor ka një pavarësi relative nga sistemi fonetik. Kështu që shprehja «një tingull – një shkronjë» nuk mund të interpretohet medoemos «një fonemë – një grafemë», por «një fon/allofon – një grafemë». Një grafemë mund të përkojë me një fonemë, por ky nuk është  rregull absolut. Jo gjithmonë ka përkatësi të dykahshme. Një grafemë mund të pasqyrojë më shumë se një fonemë.

Përfundimi është se, për t’u orientuar saktë, duhet të zgjedhim si pikënisje fonemën dhe jo fonet/allofonet. Përkatësisht, na duhet të pranojmë se parimi themelor i drejtshkrimit të shqipes është parimi fonologjik.

Parimi i dytë është ai fonetik, ku përmblidhen gjithë rastet ku kemi mospërkim të fonemës me grafemën. Ky parim zbatohet në raste të tilla si, fjala vjen, shkëlqim, shqep, shpëlaj, zhvendos, zhvidhos etj., ku në vend të grafemës <Ç>, e cila i përgjigjen fonemës /tš/, përdoren grafemat <S> dhe <Z>, të ndjekura nga grafema <H>. Në raste shkeljesh të normës drejtshkrimore mund të realizohen grafi të tilla si liq, zoq, brek, zok, ku grafema fundore <Q> ose <K>, shfaqet në vend të grafemës <G>, ndjekur ose jo përkatësisht nga grafema J (ligj, zogj, breg, zok). Parimi fonetik nuk mund të përdoret as në sensin praktik në vend të parimit fonologjik, sepse secili ka një rol të caktuar dhe të pandërkëmbyeshëm. Në një kuptim, parimi fonetik shfaqet si një kundërvënie ndaj parimit fonologjik. Kështu, përpjekja për të «rehabilituar» formulimin e gabuar të Kongresit të Drejtshkrimit (Memushaj 2014: 343) është për fat të keq e pasuksesshme.

Me pranimin nga bashkësia e gjerë gjuhësore të trajtave drejtshkrimore normative, ato nguliten dhe perceptohen në formë imazhesh grafike, në logograma, integriteti i të cilave lidhet drejtpërdrejt me integritetin e shenjës gjuhësore së cilës i «shërbejnë». Me kalimin e kohës, edhe pse mund të ndodhin ndryshime të vogla të karakterit fonetik ose fonologjik, ortograma mbetet e pandryshuar, dhe kështu drejtshkrimi i saj fiton një karakter historik. Këtë karakter historik e fitojnë të gjitha ortogramat, por ai shfaqet më shumë në ato raste ku përkatësia fonetike dhe grafematike nuk është dhe aq e motivueshme.

Kështu, edhe drejtshkrimit të shqipes duhet vazhduar t’i njihet, ashtu si deri më sot, zbatimi i parimit historik.

Parimet e drejtshkrimit veprojnë së bashku. Shpeshherë drejtshkrimi i një fjale u nënshtrohet dy a më shumë parimeve: Parimi fonologjik dhe parimi fonetik përputhen kur grafema përkon si me realizimin  fonetik ashtu edhe me fonemën, p.sh. demokraci, klasë, mik, letër, mësoj. Kur grafema përkon me realizimin fonetik por jo me fonemën, atëherë flasim për zbatim të parimit fonetik. Fonologjikisht nuk shfajësohet, por përdoruesit e gjuhës janë mësuar tashmë me këtë ideogramë të pranuar edhe si normë, prandaj nuk del nevoja e ndryshimit të saj. Drejtshkrimi i fjalës mund të interpretohet në këto raste si i bazuar edhe mbi parimin historik. P.sh., gjithmonë dhe jo gjithëmonë, shembëlltyrë dhe shembulltyrë, autoqefal dhe jo autocefal

Në këtë kategori mund të përfshiheshin edhe mjaft emra familjarë, të cilët u shmangen rregullave të drejtshkrimit të apelativeve dhe nuk inkuadrohen në paradigma lakimi të emrave të përgjithshëm, por shkruhen ashtu për arsye të një tradite të krijuar (khs. Çabej, Dedej, Dodmasej, Tafaj, Mustafaj etj.). 

Respektimi i parimeve drejtshkrimore të shqipes ka shumë rëndësi për të kuptuar se si funksionon sistemi i saj.  Ka mandej rëndësi për të ndërtuar një platformë të saktë didaktike për mësimin e gjuhës në shkollë.

Më në fund, të kuptuarit e saktë të parimeve të drejtshkrimit funksionon si një «legjislacion vetëmbrojtës» i drejtshkrimit. Kjo vlen sidomos për parimin historik, i cili përligj si të rregullta ato trajta që janë të ngulitura, por që motivimi gramatikor ose fonologjik mund t’i kontestojë. Ky parim do ta mbrojë drejtshkrimin nga ata gjuhëtarë të zellshëm që dëshirojnë ta «rregullojnë» duke përdorur argumente të ndryshme teorike, me pretekstin e njohur se drejtshkrimi i çdo gjuhe evoluon.  

Një parim i katërt, i cili rregullon drejtshkrimin e fjalëve me prejardhje të huaj është ai të cili  ne e kemi emërtuar  «parimi intersemiotik / ndërsemiotik». Ky parim vendos një lidhje përkatësie grafematike me drejtshkrimin e fjalëve në gjuhën origjinare. Ky parim, në të vërtetë, edhe pse nuk shprehet në mënyrë eksplicite, gjen zbatim në rregullat e «Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe» (1973), në fjalë me prejardhje të huaj: khs. p.sh. drejtshkrimin e fjalëve arrestim, irracional, karrierë, korrelacion, korridor, korrigjim, surrealizëm, ku prania e dy rr-ve të njëpasnjëshme nuk ka vlerën e /rr/-së së fortë dridhëse të shqipes. Me këtë parim mund të shpjegohet edhe një prirje në kristalizim e sipër e drejtshkrimit të stilit shkencor të shqipes për të shkruar emrat e përveçëm sipas grafisë së origjinalit.

Për sa i përket të ashtuquajturit «parim morfologjik», përdorimi i këtij termi nuk i përgjigjet së vërtetës dhe del i papërligjur, së paku për gjendjen e tanishme gramatologjike të gjuhës shqipe. Si i tillë, nuk e ka vendin në ligjëratën e drejtshkrimit shqip. Ai mund të shërbejë si shkas për të përshkruar një çast të palumtur terminologjik të historisë së gjuhësisë shqiptare. 

Parimi morfologjik i drejtshkrimit nuk ekziston në gjuhën shqipe. 

Referenca bibliografike:

Agalliu, Fatmir. 1973. Rreth disa çështjeve të zbatimit të parimit morfologjik në drejtshkrimin e shqipes. Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (20-25 nëntor 1972). II. Tiranë: Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. 5-14.

Beci, Bahri. 1973. Rreth parimit tradicional historik në drejtshkrimin e shqipes. Studime filologjike. 1. 155-160.

DGJSH = Drejtshkrimi i gjuhës shqipe. 1973. Tiranë: Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.

Dodi, Anastas. 1973. Drejtshkrimi dhe shqiptimi letrar. Studime filologjike. 1. 123-129.

Dodi, Anastas. 2005. Fonetika dhe fonologjia e gjuhës shqipe. Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë.

Domi, Mahir. 1973. Parimi fonetik e zbatimi i tij në drejtshkrimin e shqipes. Studime filologjike. 1. 89-96.  

FESH 1985 = Fjalori Enciklopedik Shqiptar. 1985. Tiranë: Akademia e Shkencave e RPSSH.

FESH 2008 = Fjalori Enciklopedik Shqiptar. I. 2008. Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë.

Kostallari, Androkli. 1973. Gjuha e sotme letrare shqipe dhe disa probleme themelore të drejtshkrimit të saj. Tiranë: Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.

Lyons, John. Eisagogē stēn glossologia. Athina: Pataki (Në origjinal: Lyons, John. 1981. Language and Linguistics. Cambridge University Press).

Memushaj, Rami. 2005. Shqipja standarde – Si ta flasim dhe ta shkruajmë. Tiranë: Toena.

Memushaj, Rami. 2014. Sa është e mbështetur gjuhësisht reforma ndërakademike e drejtshkrimit? Albanologji. 5. I. Prishtinë: Instituti Albanologjik. 337-359.

Samara, Miço. 2000. Histori e gjuhës letrare shqipe. Tiranë: SHBLU.

Spiro, Aristotel. 2008. Mbi parimet e (drejt)shkrimit të shqipes standarde. Studime filologjike. 1-4. 207-215.

© Aristotel Spiro 

© Pronë intelektuale. Lejohet kopjimi vetëm në shtypin elektronik me kusht që të përmendet burimi prej blogut “Veritas et Virtus”